Бердақ атындағЫ Қарақалпақ МӘмлекетлик университети экология ҳәм топырақтаныў кафедрасы Мамбетназаров Б. С

Презентация: Ѳзбекистанның таўлы регионы, экологияы фауна ҳәм флорасының раўажланыўы, микрозоналар бойынша ѳзгерислери кѳрсетиледи.
Адебиятлар: 17,18,20,24,27
11. Лекция. Өзбекистан мәмлекети регионлары
Аннотация: Өзбекиcтан аймағы регионлары ҳәм олардың бөлиниўи, шәраяты, тәртиби, бир-бири менен байланыслылығы, экологиясы үйрениледи.
Өзбекистан Республикасында 1. Ферғана ( Андижан, Наманган, Ферғана ўәлаятлары) 2. Чиршиқ, Аҳангаран (Ташкент ўәлаяты) 3. Әмиўдәрьяның төменги бөлими (Хорезм ўәлаяты ҳәм Қарақалпақстан Республикасы) 4. Мырзашөл (Сырдәрья ҳәм Жиззақ ўәлаяты) 5. Зарафшан (Самарқанд, Наўайы, Бухара ўәлаяты) 6. Қашқадәрья (Қашқадәрья ўәлаяты) 7. Сурхандәрья ўәлаяты болып регионларға бөлинген.
Бундай бөлиўде Өзбекистан Пәнлер академиясы топырақтаныў ҳәм агрохимия илим-изертлеў институты илимпазлары ислеп шығылған. Бул регионларға бөлиниўи топырақ, климат, жер асты суўы ҳәм басқада тәбийий шәраятларға байланыслы өзгешеликлерге ийе.
Пахташылық бойынша суўғарылатуғын жерлердиң тәбийий шәраятын үйренгенде, ғаўаша ушын комплекс иләжлар исленгенде бул регионлар өзлерине тән илим-изертлеў жумысларын ислеп шығарыўды талап етеди. Мәселен, ғаўашаны суўғарғанда гидромодул ройонға бөлиў, егинлердиң суўғарыў режимлер ислеп шығыў, сондай-ақ ғаўаша сортларын жайластрыў усы регион шәраяты бойынша усыныслар етиледи. Сонғы мың жыллықта глобал климат Ѳзгериси болмақта, Ўзбекистан бойынша климаттың асыўы сезилмекте.
Ўзбекистанда ҳаўа ыссылығы 1,5 ⁰С кѳтерилди, Ҳаўа ығаллығы кѳбейди, атмосфера тынықлығы кемейди. Музлықлар 23% қысқарды. Ҳәзирги ўақытта Сырдәрьяның орта бѳлегинде суў сақлағышлар, колер-Арносай, Айдар кѳл, Чардәрья, Күксарай суў сақлағышлары Самарқанд, Жыззақ Сырдәрья ҳәм Ташкент билиятларының ҳаўа райын ҳәм агроклимат ресурсларына тәсир етпекте.
Чардәрья-Арнасай-Айдар суў сақлағышының узынлығы 50 км, кеңлиги 250 км. Улўма суў муғдары 2,47 км², суў жүзи майданы 4,2 мың/км², суўдың парланыў мүғдары 1,5 км² ден артық.
Арнасай-Айдар кѳллери, гардара, кѳксарай суў сақлағышы тәсиринде 150-200 км аралықта климаттың ѳзгериси байқалмақта. Бул суў дийындысының тәсиринде кушли булт дизимлери пайда болмакта ҳәм бәҳәр айларында кушли самал, бултлардың, гулдирмаманың пайда болыўына алып келмекте, Самарқанд, Жыззақ, Сырдәрья, Ташкент билиятлары аймагында 15-50 мм таслы жамғыр, 15-30м/сек тезликте самал болыўы кушеймекте жакын 10-15 жылда жаўынгершилик 8-12% тен 15-15% кѳбейди ҳәм суў тасқынлары кѳбеймекте.
Бәҳәрде жамғыр шашынның кѳбейиўи ғаўашаның кѳгерип шығыўына тәсир етпекте ҳәм шигитти қайта егиўге алып келмекте.
Усындай суў парланыў тәсиринде бултлар жәрдеминде ашық күнлер 30% қысқармақта, термик ресурслар 200-500 ⁰С кемейиўи билинбекте,Бул ѳзгерислер усы бѳлинген регионларда анықланбақта ҳәм ѳз алдына экологиялық шариятқа ийе болмақта. Усы регион шариятларын, экологиялық ѳзгерислерин ѳз алдына үйренип шығамыз.
Презентация: Өзбекистанның картасы, регионлардың бөлиниўи, олардың қысқаша тәбийий шәраяты, флора ҳәм фаунасы, экологияы, бойынша түсиниклер бериледи.