B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

1-chizma. Neft xomashyosini destruktiv qayta ishlash jarayonlarida olinadi-
gan neftkimyoviy sintezning asosiy uglevodorodlari.
Neftkimyo sanoati rivojida neftkimyo mahsulotlarini ishlab chi-
qarishning  o‘sishi  bilan  bir  qatorda  ma’lum  bir  umumiy  an’anani
anglash mumkin.
Bunday an’analardan biri sifatida texnologik qurilmalarni yirik-
lashtirishni  ko‘rsatish  mumkin.  Masalan,  1950–1960-yillarda  etilen
gaz ajratkich qurilmalarining quvvati 50 mingdan to 100 ming ton-
na/yilga bo‘lgan bo‘lsa, 1960–1970-yillarda shunday qurilmalarning
quvvati 300–600 ming tonna/yilga ko‘paygan. 1970-yildan boshlab
esa  ushbu  tipdagi  yangi  qurilgan  qurilmalarning  quvvati  900  ming
tonna/yilga yetkazilgan. Shu bilan birga etilen olish usuli esa deyarli
o‘zgarmagan – etilen quvurchali pechlarda piroliz usuli bilan olina-
vergan.  60  ming  tonna  quvvatdan  300  ming  tonna  quvvatga  o‘tish
etilen  narxini  taxminan  50%  ga  tushirish  imkoniyatini  beradi.  Shu
bilan birgalikda katta quvvatli qurilmalarda butadien va izoprenlarni
ajratib  olish  rentabelli  bo‘lib  qoldi.  Ularning  yig‘ma  miqdori  piro-
liz gazida 15% ga yaqin bo‘ladi (etilenga nisbatan). Piroliz gazidan
ajratib  olingan  butadien  n–butan  va  n–butadienlarni  degidrogenlab
olinganidan taxminan 1,5–2 marta arzondir.
1960-yildan boshlab yer kurrasida etilen ishlab chiqarish 3 mln
tonnadan to 100 mln tonnagacha yetgan.
Etilenning 40% dan ortig‘i yuqori va quyi zichlikdagi polietilen
olishga sarflanadi.
Хomashyoni yuqori darajada mahsulotga aylantiruvchi jarayonlarni

---

7
bunyod etish masalasi zarurdir. Masalan, etilenni to‘g‘ridan to‘g‘ri gid-
ratatsiya qilib etil spirtini olishda bir bor reaktordan o‘tganda etilenning
bor yo‘g‘i 4–5% i, siklogeksanni siklogeksanol va siklogeksanonga ok-
sidlashda 4–5% i, etilenni yuqori zichlikdagi polietilenga polimerizat-
siyasida 12–15% i mahsulotga aylanadi. Reaksiyaga past darajada kiri-
shilganda unga kirishmay qolgan xomashyo qayta-qayta ishlab chiqa-
rishga kiritilishi esa jarayon rentabelligini pasaytiradi.
Energiya  xomashyoni  isitishga  yoki  energetik  maqsadlarga  sarfla-
nadigan bo‘lsa, neftkimyoviy jarayonlarda uni utilizatsiya qilish muhim
muammodir.  Issiqlik  yutilishi  bilan  boradigan  jarayonlarda,  xususan,
degidrirlash jarayonida uni ekzotermik jarayonlar, masalan, oksidlab de-
gidrirlash bilan yonma-yon olib borish maqsadga muvofiqdir.
Yuqori  avtomatlashtirilgan  kimyo  zavodlarini  barpo  qilish  neft-
kimyo  korxonalari  rivojining  eng  yaqin  kelajagidir.  Ushbu  muam-
moni  hal  qilishda  obyektiv  sabablardan  biri  gaz  va  suyuq  uglevo-
dorodlarni  qayta  ishlashda  modda  hosil  bo‘lish  jarayonining  bitta
oqimda borishidir.
Texnologik jarayonning uzluksiz tavsifdaligi boshqaruvning av-
tomatik sistemalarini ishlatish imkoniyatini yaratadi.
Butun  dunyo  neftkimyo  sanoati  hozirgi  paytda  1500  dan  ortiq
neftkimyo ishlab chiqarish korxonalaridan iborat va dunyo bo‘yicha