B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

Hamdo‘stlik mamlakatlarida 1990–2010-yillarda qazib olingan 
neft va gazlar.
Mahsulot turi
Q‘azib olingan mahsulot
1960
2000
2005
2010
Neft, mln. t
Gaz, mlrd. m
3
390
450
400
400
453
450
600–620
500–520
Kimyoviy  mahsulotlar  ishlab  chiqarishda  uglevodorod  xomash-
yosidan keng foydalanish xalq xo‘jaligi uchun muhim bo‘lgan quyi-
dagi vazifalarni yechadi:
1. Kimyoviy mahsulotlarni ishlab chiqarish uchun o‘lchamsiz xom-
ashyo bazasini vujudga keltirish.
2. Аvvallari kimyoviy sanoatda xomashyo sifatida ishlatilgan ko‘p
miqdordagi qimmatli oziq-ovqat materiallarini tejash.
3. Kimyoviy mahsulotlar tannarxini va ularni ishlab chiqarish uchun
 mehnat  sarflarini  hamda  zavodlar  qurilishida  ketadigan  kapital
xarajatlarni kamaytirish.
4.  Ishlab  chiqarilayotgan  kimyoviy  mahsulotlar  hajmini  bir  nechi
marta orttirish.
5.  Mavjud  bo‘lgan  xomashyo  manbalari  asosida  ilgari  amalda
mumkin  bo‘lmagan  yangi  neftkimyoviy  jarayonlarni  vujudga  
keltirish.
Neftkimyo  sanoatining  katta  iqtisodiy  samaradorligi  uni  tez
sur’atlar bilan rivojlanishini belgilaydi. Sanoatning boshqa turlariga
nisbatan  kimyo  sanoati  1,5–2  marta  tez  rivojlanmoqda.  Kimyo  va
neftkimyo  sanoati  rivoji  1991–2010-yillarda  1,7  marta,  shu  jumla-
dan, plastmassalar va sintetik smolalar –2, kauchuklar –1,7, maishiy
kimyo tovarlari –1,9 marta ortgan.
Neftkimyo sanoati o‘z ichiga quyidagi bo‘limlarni oladi:
– neftkimyoviy sintez uchun xomashyo ishlab chiqarish;
– uglevodorodlarni oksidlab va boshqa usullar (gidratatsiya,
formilirlash  va  boshqalar)  bilan  kislorod  saqlovchi  mahsulotlar
ishlab chiqarish;
– poliolefin va plastmassalar ishlab chiqarish;

---

5
– sintetik kauchuklar (ular uchun monomer ham) ishlab chiqarish;
– sintetik smolalar va tolalar ishlab chiqarish.
Neftkimyo sanoati uchun xomashyo ishlab chiqarish neftkimyo-
ning zaruriy bo‘limidir.
Neft asosida xomashyodan organik sintez mahsulotlari ishlab chi-
qarish xorijda (АQSH, G‘arbiy Yevropa) 98% ga, neftkimyo ishlab
chiqarish ko‘lami esa 1990-yilda 40 mln t.dan 2010-yilda 100 mln
tonnaga yetgan.
Neft  va  gaz  uglevodorodlaridan  kimyoviy  mahsulot  ishlab  chi-
qarish ko‘mir asosidagidan ancha rentabelliroq, chunki ushbu xom-
ashyo ko‘mirga nisbatan mos ravishda 10 va 20 marta arzon, koks-
lashda gaz va suyuq mahsulotlarning chiqish miqdori nisbatan ko‘p
emas. Neft va gaz tarkibida uglevodorod xomashyosi konsentrlangan
holatda mavjud bo‘lib, yirik ko‘lamda olinadi.
Ko‘p  hollarda  neftni  qayta  ishlash  va  neftkimyo  kombinati  bir
yoki  ikki  qo‘shni  joylashgan  korxona  doirasida  mavjud  bo‘lib,  bu-
ning natijasida umumiy ishlab chiqarish rentabelligini oshiradi. Bun-
da transport xarajatlari qisqaradi, ishlab chiqarilayotgan, neftkimyo-
viy mahsulot esa neft mahsulotiga nisbatan 8–12 marta qimmat.
1-chizma ma’lumotlar neft xomashyosini destruktiv qayta ishlash
jarayonlarida hosil bo‘ladigan neftkimyoviy sintezi uchun ishlatila-
digan asosiy uglevodorodlar bilan tanishtiradi.
Kreking
Piroliz
Parafinal
Olefinal
Aromatik
uglevodorod
C
2
h
6
, C
3
h
8
, C
4
h
10
, C
5
 – h
20
Ch = Ch
2
C
3
h
6
, normal – C
4
h
8
, izo – C
4
h
8
Ch
4
Ch
3
 - Ch = Ch
2
Ch
3
 - Ch = Ch
2 
+ Ch
4
Ch
2
 = C(Ch
3
)
2 
Ch
2
 = Ch - Ch
 
= Ch
2
normal – C
5
h
10
, izo – C
5
h
10

---

6
Katalitik riformino
Benzol
Toluol
Ksilollar
Etil Benzol
Ch
3
Ch
3
C
2
h
5
Ch
3