B. Аbidov, О. G‘. Аzimov, U. А. Ziyamuhamedova neft-gaz sintezi аsоslаri

2-chizma. To‘yingan uglevodorodlar asosidagi neftkimyo sintezlarining eng 
muhim yo‘nalishlari.
Ch
4 
C
2
h
6
 C
n
h
2n+2
+ O
2
  
(Ch
4
)
 
- h
2
  
(C
2
h
6
)
 
Cl
2 
hnO
3 
CH≡CH
 
Ch
2
= Ch
2
 
(3-chizmaga qarang)
 
RCl
 
RnO
6 
Ch
2
= ChCi)
 
Ch
2
= Ch
 
OCOCh
3
+ C
2
h
4
O
2 
Piroliz
(1-chizmaga qarang)
Polinivil xlorid
Plastmassalar
Tola
Ck
Oqsil-vitaminli
konsentrantlar
Metall 
organik
birikmalar
b(Oh)
3
Mn
ROh

---

8
ishlab chiqarilgan neftning taxminan 4–7% ini (200 mln tonna atrofi-
da) va gazning 3,5 % ini ishlatadi.
2–5-chizmalarda  neftkimyoviy  sintez  sanoatining  parafinlarni,
olefinlarni,  dienlarni  va  aromatik  uglevodorodlarni  qayta  ishlash
bo‘limlarining asosiy yo‘nalishlari.
Ushbu  sxemalarda  uglevodorod  xomashyosi  asosidagi  turli-
tuman neftkimyoviy jarayonlar haqida tushunchalar berilgan va ular
haqida kengroq ma’lumotlar keyingi mavzularda ko‘rsatilgan.
C
2
h
4 
C
2
h
5
Oh
 
C
3
h
6 
izo – C
4
h
8 
h
4 
-
 
h
8 
Ch
10 
h
2
C
 
-
 
Ch
2 
O
Ch
3
ChO
 
Ch
2 
= ChOCOh
3 
Polietilen
izo – C
3
h
7
Oh
Ch
2
COOh
 
Ch
3
COCh
3 
Ch
3
COC
2
h
5 
Oligomertal
 
Sopolimertal
Yuqori 
spirtlar
Polipro -
pilen
Sopo li-
merlar
izopren
Ch
8 
izo-C
6
h
12
ROh
Ch
2
 = ChCi
 
Butil
kauchuk
Poli -
izobu-
tilen
C
5
h
8 
izopren
ChCO
 
ChCO
 
O
 
C
4
h
9
Oh
 
C
4
h
6 
Ck
 
Ch
2
= ChCn
3-chizma. Olefinlar asosidagi neftkimyo sintezlarining eng muhim 
yo‘nalishlari.
4-chizma. Dienlarning manbalari va ular asosidagi neftkimyo sintezlarning 
eng muhim yo‘nalishlari.
Sopolimerlar
Sopolimerlar
Yangi SKlarPiroliz
Degidrirlash
Sintetik
Poliizopren
Sopolimerlar
Siklopentadienil 
birikmalar
Antidento 
natorlar
Kataliza-
torlar
Orgsintez 
maxsulotlari
Sopolimerlar
Sopolimerlar
Sopolimerlar
Polibu-
tadien
Sopolimerlar 
sk
Sopolimerlar
Yangi SKlar
C
8
h
16
Funksional
guruhlari bor
oligomerlar
C
12
h
24
C
4
h
8
C
5
h
8
ski
sk
C
4
h
6
 C
5
h
8

---

9
5-chizma. Aromatik uglevodorodlar asosidagi neftkimyo sintezlarning 
eng muhim yo‘nalishlari.
Neftkimyo sanoati uchun xomashyo ishlab chiqarish – neftkim-
yoning zaruriy bo‘limidir.
C
2
h
6
O
2
COCh
h
2
O
O
ChCO
O
2
O
2
COOh
(Ch
2
)
Naylon
COOh
(Ch
2
)
5
Kapron
nh
CO
Oh
COOh
COOhO
2
CO
CO
O
COOh
COOh
COOh
O
2
O
2
;CuX
2
COOh
C
6
h
5
Ch
3
C
6
h
5
C
2
h
3
Ch=Ch
2
C
6
h
4
(Ch
3
)
2
CO
CO
O
CO
CO
O
CO
CO
O
O
2
O
2
CO
3
 COCh
3
Oh
O
2
C
6
h
5
Ch
 
(Ch
3
)
2
C
6
h
2
(Ch
3
)
4
C
10
h
6

---

10
I BO‘LIM.
NEFTKIMYOVIY SINTEZ UCHUN XOMASHYO 
ISHLAB CHIQARISH
Neftkimyo sanoatida ishlatiladigan neft va gaz uglevodorod xom-
ashyolari alifatik, sikloalifatik va aromatik qatorga mansub. Аlifatik
uglevodorodlarga  parafin  uglevodorodlari,  olefinlar,  diolefinlar  va
atsetilenlar kiradi. Neftkimyoda sikloalifatik uglevodorodlardan eng
ko‘p ishlatiladigan siklogeksandir. Neftkimyo korxonalarida olinadi-
gan va qayta ishlanadigan aromatik uglevodorodlar qatoriga benzol,
toluol, ksilollar hamda etil va izopropilbenzollar kiradi.
Kichikroq ko‘lamda bitsiklik aromatik uglevodorodlar – naftalin
va uning gomologlari olinadi.
Yuqorida qayd qilib o‘tilganidek, neftkimyo sintezi uchun xom-
ashyo sifatida quyidagi turli gaz holidagi, suyuq va qattiq uglevodo-
rodlar ishlatiladi:
1) to‘yingan uglevodorodlar (metan, etan, propan, butan va bosh-
qalar);
2)  to‘yinmagan  uglevodorodlar:  monoolefinlar  (etilen,  propilen,
butenlar,  pentenlar,  yuqori  olefinlar),  atsetilen  va  dien  (butadien  –
1,3, izopren) uglevodorodlar;
3) aromatik uglevodorodlar (benzol, toluol, alkilbenzollar, nafta-
lin);
4) alitsiklik uglevodorodlar: naftenlar (siklopentan, siklogeksan),
sikloolefinlar (siklogeksen), siklodienlar (siklopentadien, siklogeksa-
dien va boshqalar).
Eslatma.
Materiallarni bundan keyingi talqini uglevodorod va ularning ho-
silalarini  nomlash  imkon  boricha  «Toza  va  amaliy  kimyo  xalqaro
ittifoqi  komissiyasi”  nomenklaturasi  qoidasi  (IUPAC  qoidasi)  aso-
sida beriladi. Biroq juda ko‘p tarqalgan uglevodorodlar uchun ular-
ning  eski  odatiy  nomlari  qoldirilgan.  Masalan:  eten  o‘rniga  etilen,
etin o‘rniga atsetilen, propen o‘rniga propilen, 2–metilbutadien–1,3
o‘rniga izopren va boshqalar.
Neftkimyo  ishlab  chiqarish  korxonalariga  xomashyoni  neft  va
gaz  sanoati  yetkazib  beradi.  To‘yinmagan  uglevodorodlar  sintezi
maxsus qurilmalarda amalga oshiriladi ular neftni qayta ishlash jara-
yonlarida ham hosil bo‘ladi.

---

11