Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

„~шунос“
ёрдамида шахс оти ясашнинг бошланишига (юзага 
келишига) сабаб бўлган. Шу тариқа ўзбек тилида 
-шунос
морфемаси, шахс оти ясовчи 
-шунос
аффикси пайдо бўлди. 
Ҳозирда унинг ёрдамида қуйидаги маъноли отлар ясалади:
1. Сўз ясалиш асоси англатган илм-фан билан шуғулла- 
нувчи шахс (илм кишиси, олим) маъноли от ясайди: 
тарих-
шунос, адабиётшунос, тилшунос
ва бошқалар.
2. Сўз ясалиш асосидан англашилган нарсани ўрганиш 
билан шуғулланувчи шахс маъноли отлар ясайди: 
ўлкашунос,
табиатшунос
каби: 
Бир гиёҳшунос сифатида шуни айтишим
мумкинки.. .
(
,ўзб. овози“ газ.)
Ана шу икки хил маъноли шахс отлари тожик тилида 
ҳам бор, яъни 
„шинос“
ёрдамида ясалган сўзлар бу тилда 
ҳам шундай маъноларга эга. Ўзбек тилида дастлаб тожик 
тилидан ўзлашган (таркибида 
„шинос“
бўлган) сўзларгина 
бўлган. Ўзбек тилининг ўзида 
-шунос
қўшимчаси ёрдамида 
бундай шахс отларининг ясалиши анча кейинги даврларга 
оид (тахминан, XX асрнинг 20- йилларидан бошланган). 
Шундай экан, бу икки ҳодисани, яъни таркибида 
„шинос“
қисми (унсури) бор тожик тилидан ўзлашган сўзлар билан, 
ўзбек тилининг ўзида 
-шунос
аффикси ёрдамида ҳосил 
қилинган сўзларни бир-биридан фарқлаш керак. Буларнинг 
биринчиси ўзбек тили сўз ясалиши тизимига кирмайди. 
Иккинчиси эса ўзбек тили сўз ясалишига хос хусусиятларга 
эга ва от ясалишининг муайян типи ҳисобланади. Ҳодисага
67
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

шу асосда ёндашилганда, XX асргача бўлган манбаларда 
учрайдиган 
заршунос, гавҳаршунос
каби сўзлардаги 
„шупос“
(„шинос")
ни, ўзбек тили нуқтаи назаридан, сўз ясовчи деб 
қараш мумкин эмас.
Ҳозирда 
-шунос
қўшимчаси ёрдамида ясалган сўзларнинг 
баъзилари илгари 
-чи
қўшимчаси ёрдамида ясалган. Мас., 
тарихчи
(тарихшунос), 
тилчи
(тилшунос) каби. Лекин 
-чи
аффикси 
-шунос
қўшимчасига хос маънони („илм кишиси“, 
„олим“ тушунчасини) тўлалигича, аниқ қайд этолмайди. 
Қиёсланг: 
тилчи
(тилдан дарс берувчи ёки тил илми билан 
шуғулланувчи) — 
тилшунос
(тил илми билан шуғулланувчи 
шахс, олим).
Демак, 
-чи
аффиксидан фарқли ўлароқ, „шахс“ маъно- 
сини „илм билан шуғулланиш, олимлик“ белгиси билан ифо- 
далаш, шундай маънони аниқ ифодалаш талабига кўра 
-шунос
аффикси юзага келган ва фаолият кўрсата бошлаган. Илм- 
фаннинг янги-янги соҳалари юзага келиши муносабати билан 
эса шу соҳаларга оид шахсни (илм кишиси, олимни) билди- 
рувчи отларни ҳосил қилишда 
-шунос
аффикси кенг қўллана 
бошлади: 
санъатшунос, манбашунос, шарқшунос
ва б. Ҳатто, 
айнан бир сўздан 
-чи
ва 
-шунос
қўшимчаси ёрдамида бошқа- 
бошқа маъноли шахс отлари ясаладиган бўлди. Қиёсланг: 
сиёсатчи (рус.
политик) — 
сиёсатшунос (рус.
политолог). 
-шунос
қўшимчаси маъносидаги ана шу ўзига хослик унинг 
сўз (шахс оти) ясаш имкониятини чегаралаб қўяди.
-кор
аффикси. Бу қўшимча аслида форс-тожик тилидан 
ўзлашган сўзлар таркибида бўлган. Бошқача айтганда, дастлаб 
тожик тилидан шу элемент билан ясалган сўзлар ўзлашган. 
Бундай ўзлашма сўзлар таркибида „код“нинг 
„кар“, »гар“,