Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

соз
шу маъноси билан қатнашади. Масалан, 
муқова-
соз, соатсоз, сандиқсоз, тунукасоз, милтиқсоз
сўзлари тожик 
тилидан тайёр ҳолда ўзлашган сўзлардир. Тожик тилида 
соз
ўзбек тилидагига нисбатан сермаҳсул сўз ясовчи ҳисобланади. 
Унинг ёрдамида ҳосил қилинган кўпгина сўзларга ўзбек 
тилида 
-чи
қўшимчаси билан ясалувчи сўзлар тўғри келади. 
Масалан, тожик тилидаги 
калимасоз, лойиҳасоз, луғатсоз,
печкасоз
сўзлари ўрнида ўзбек тилида 
сўз ясовчи, лойиҳачи,
луғатчи, печкачи
сўзлари қўлланади.
Сўз ясовчи 
соз
тожик тилининг ўз материали бўлганидан 
унинг шу тилдаги вазифа доираси ўзбек тилидагига нисбатан 
анча кенг. Масалан, қуйидаги тожикча ясама сўзларга эътибор
71
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

беринг: 
бонкасоз, аслаҳасоз, чархсоз, шшиасоз, ғилдираксоз,
айнаксоз
сўзларининг сўз ясалиш асоси ўзбек тилида қўл- 
ланади. Лекин бу типдаги ясама сўзлар (
соз
ёрдамида ясалган 
сўзлар) ўзбек тилида йўқ.
Ўзбек ва тожик тилларида 
соз
ёрдамқда ясалган шундай 
сўзлар борки, уларнинг тожик тилидан тайёр ҳолда ўзбек 
тилига ўзлаштирилган ёки ҳар икки тилнинг ўзида ҳосил 
қилинган ясама сўз эканлигини тайин этиш осон бўлмайди. 
Масалан, 
станоксоз
сўзи ҳар икки тилда ҳам бор. Лекин сўз 
ясовчи „соз“ асли тожик тилининг воситаси (мулки). Шунинг 
учун 
станоксоз
сўзи ўзбек тилидан тожик тилига ўтган дейиш 
эҳтимолдан узоқроқцир. Аксинча ҳолатни айтиш кўп жи- 
ҳатдан асосли бўлади.
Яна шундай ҳодисалар кузатиладики, айнан бир маъноли 
сўзнинг тожикча сўз ясалиш асоси бошқа (тожикча), ўзбекча 
сўз ясалиш асоси бошқа (ўзбекча). Қиёсланг: 
роҳсоз
— 
йўлсоз.
Бундай ҳолат (ҳодиса)ларни ҳам, бизнингча, тожикча (мо- 
дель) асосида ўзбекча сўз ясалиши деб баҳолаш тўғри бўлади.
Хуллас, асли тожик тилидан ўзлашган ясама сўзлар 
(қўшма сўзлар) таркибида мавжуд бўлган 
соз
кейинчалик 
ўзбек тилининг ўзвда ҳам шахс отлари ясайдиган бўлди. Бунга 
йўл очган асосий нарса тожик тилидан ўзлашган 
тунукасоз,
муҳовасоз, соатсоз, милтиқсоз
каби кўплаб ясама сўзлар 
асосининг (
тунука, муқова, соат, милтиқ
каби сўзларнинг) 
ўзбек тилида ҳам борлиги ва 
соз
нинг сўз ясовчи экани ҳамда 
қандай маъноли сўз ясаши ҳам сезилиб туришидир. Бу ўринда 
ихчамликка интилиш қонуни амал қилишини ҳам эътиборга 
олиш керак бўлади, яъни „қурувчи“ , „ясовчи", „ишлаб 
чиқарувчи“ сўзлари ўрнида 
-соз
қўшимчасидан фойдаланиб, 
бу сўзларга хос маъноларни ихчам тарзда, аниқ ифодаловчи 
янги сўзлар ҳосил қилина бошланди. Мисоллар: 
Бу усул
приборсозликда ва машинасозликда кесувчи асбобнинг...
мустаҳкамлигини ошириш мақсадида тавсия этилади. (Газе-
тадан) Танловда Фарюна вилоят кўприксозларига биринчи ўрин
берилди. ( ,ўзб. овози“газ.) ... автосозлик саноатига асос солди.
( ,Ўзб. овози “ газ.) Тошкент шаҳар Авиасозлар маданият саройи... .
(„Тошкент оқш. “ газ.)
Материаллар шуни кўрсатадики, 
-соз
қўшимчаси билан 
ясалган шахс отлари, асосан, кўплик шаклида (
шаҳарсозлар,
метросозлар
каби) қўлланади. Бунинг сабаби объектив ҳолат,
72
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

иьии амал I а ишириладишп иш-ҳаракатнинг кўпчилик билан 
бажарилишида бўлса керак. Масалан, шаҳар қурилиши бир 
киши билан битадиган иш эмас. Шунинг учун