Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

пахтакор, сабзавоткор, шоликор, бинокор, ғаллакор, лубкор,
санъаткор
сўзлари шулар жумласидандир. Ана шу айтилган- 
лар ва келтирилган фактлар асосида 
-кор
қўшимчасини 
ҳозирги ўзбек адабий тилида от ва сифат ясовчи қўшимча 
дейиш мумкин. (Унинг сифат ясаши қўлланманинг „Сифат 
ясалиши“ қисмида таҳлил этилади.)
Ўзбек тилида 
-кор
қўшимчаси ёрдамида ясалган (яъни 
шу тилнинг ўзида ясалган) шахс отлари кўп эмас. Уларни 
сўз ясалиши типига кўра (сўз ясалиши маъносига кўра) икки 
турга бўлиш мумкин:
1. Қишлоқ хўжалигида етипггириладиган асосий маҳсулот- 
ларни, яъни қишлоқ хўжалигининг тармоғи, соҳасини 
кўрсатувчи маҳсулотларни билдирадиган сўзларга қўшилиб, 
асосдан англашилган маҳсулотни етиштирувчи шахс маъноли 
отлар ясайди: 
шоликор, полизкор, лубкор, тамакикор
каби.
2. Мазмунида ҳаракат-ҳолат тушунчаси бўлган баъзи 
(саноқли) сўзлардан асос билдирган ҳаракат-ҳолатни амалга 
оширувчи (қилувчи) шахс маъноли от ясайди: 
қасоскор,
халоскор, тажрибакор
каби.
-кор
қўшимчаси ўзбек тилининг ўзида сўз ясайдиган 
қўшимчага айлангани билан, унинг ёрдамида ясалган шахс 
отлари саноқли миқцорда. Шундай бўлиши бесабаб эмас, 
албатта. Юқорида кўрдикки, 
-чи
қўшимчаси ниҳоятда 
маҳсулдор сўз ясовчи (шахс оти ясовчи) қўшимча. (Бунинг 
сабаблари ҳам айтилди.) Ўзбек тилидаги 
-кор
аффиксли 
кўпгина шахс отлари ўрнида 
-чи
қўшимчаси билан ясалган 
шахс отлари қўллана олади. 
-чи
қўшимчаси билан ясалган 
саноқли сўзлар ўрнидагина 
-кор
қўшимчаси билан ясалган 
сўзни қўллаш мумкин. (Бунинг ҳам ўз сабаблари бор.)
Юқорида кўрдикки, 
-чи
қўшимчаси жуда кўп типдаги 
шахс отларини, шу жумладан, 
-кор
қўшимчаси ясайдиган 
типдаги шахс отларини ҳам ясайди. Ф актлар шуни 
кўрсатадики, тилнинг аниқликка интилиш хусусияти (шундай
70
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

талаб, қонуният) асосида 
-кор
қўшимчаси шахс отларининг 
муайян типини, яъни сўз ясалиш асосидан англашилган 
маҳсулотни етиштирувчи шахс маъноли отларни (шахс 
отларини) ясаш учун хосланяпти. Хосланиш эса ҳамма вақт 
тил бирлигининг қўлланиш доирасини чегаралайди. Қола- 
верса, қишлоқ ҳўжалигининг кўриб ўтилган каби соҳалари, 
уларга оид маҳсулотни билдирувчи сўзлар саноқли. (Янгилари 
ҳам пайдо бўлаётгани йўқ.) Ана шу икки омилнинг ўзиёқ 
-кор
қўшимчасининг шахс оти ясовчи сифатида сермаҳсул воси- 
тага айланиши учун йўл қўймайди ва буни салбий ҳодиса 
эмас, балки объектив, қонуний ҳол деб қараш керак.
Хуллас, форс-тожик тилидан ўзлашган ясама сўзлар 
(қўшма сўзлар) таркибида мавжуд бўлган 
кор
кейинчалик 
ўзбек тилида сўз ясовчи қўшимчага айланди. У шахс оти 
ясовчи бошқа қўшимчалардан фарқли ҳолда, шахс отининг 
махсус (муайян) бир типини ясайдиган бўлди. Айтилган 
типдаги шахс отларини ясовчи қўшимчага айланиши, яъни 
шу вазифа учун маҳсулланиши эса унинг аслида „экмоқ“, 
„сепмоқ“ маъноли 
коридан
сўзидан келиб чиққанлиги билан 
изоҳланади. Ана шу ўзига хослик, маҳсуллашиш унинг ўзбек 
тилидаги шахс оти ясовчи бошқа қўшимчалар қаторидан 
ўрин олиши ва фаолият кўрсатиши учун йўл очди, имконият 
бўлди.
-соз
аффикси. Бу сўз ясовчи ҳам асли тожик тилидан 
ўзлашган ясама сўзлар таркибида бўлган. У тожик тилида 
„қурмоқ“ маъноли 
сохтан
феълининг ҳозирги замон 
сифатдош шакли бўлиб, „қурувчи“, „тайёрловчи“, „ясовчи“ 
маъносини билдиради. Тожик тилида сўз ясашда (қўшма сўз 
ясашда)