Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

Сўз ясаш
бирикмаси икки 
маънога эга: 1) умуман, янги сўз ҳосил қилиш; 2) тил 
бирликлари ёрдамида, маълум усул билан сўз ҳосил қилиш. 
Ана шу (иккинчи) маъноси билан „сўз ясаш“ бирикмаси 
лингвистик термин ҳисобланади, лингвистик тушунчани 
билдиради.
Бу бирикманинг „сўз ясалиш“ шакли 
(-л
аффиксли 
нисбат шаюти) ҳам кенг қўлланади. Унинг қайси нисбат 
шакли эканлигига эътибор бериш лозим. Чунки бу нарса сўз 
ясаш (сўз ясалиши, сўз ҳосил бўлиши) билан боғлиқ ҳодиса- 
ларнинг моҳиятини белгилашда роль ўйнайди.
Мазкур қўшимча ёрдамида феълнинг ўзлик ва мажҳул 
нисбат шакли ясалиши маълум. Лингвистик термин бўлмиш 
„сўз ясалиши“ бирикмасидаги 
ясалиш
феъли мажҳул нисбат 
шакли ҳисобланади. Бу термин („сўз ясаш“) ўзлик нисбат 
шакли ва маъносида қўлланиши мумкин эмас. Чунки „сўз 
ясаш“ деганда, „махсус тил бирикмалари ёрдамида, маълум 
бир усул билан сўз ҳосил қилиш“ тушунилар экан, бу ҳоди- 
санинг субъект (бажарувчи)га алоқаси бўлмаслиги мумкин 
эмас.
„Ўзбек тили сўз ясалиши“ деганда, „сўз ясалиши“ бирик- 
маси, 
фонетика, морфология
терминлари каби, ўзбек тилшу-
5
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

нослигининг соҳасини билдиради. Демак, „сўз ясалиши“ 
термини икки маънога эга: 1) ҳозир қайд этилган „соҳа“ 
маъноси; 2) юқорида таърифи берилган „сўз ясапг“ тер- 
минининг мажҳул нисбат шакли ва маъноси.
„Сўз ясалиши", тилшуносликнинг алоҳида соҳаси (бўли- 
ми) сифатида, сўз ясаш ва у билан боғлиқ бирликлар, ҳоди- 
салар ҳақидаги, умуман айтганда, сўз ясалиши тизими ҳақи- 
даги таълимотдир.
„Сўз ясаш“ термини тил бирликлари ёрдамида маълум 
усул билан сўз ҳосил қилишни билдирар экан, биринчи гал- 
да, ана шу масадага — 
сўз ясаш усули
масаласига тўхташга 
тўғри келади.
„Сўз ясаш усули“ тушунчаси сўз ясалиши бўлимининг 
асосий тушунчаларидан бири, десак хато бўлмайди. Унинг 
моҳиятини тўғри англамасдан, аввало, сўз ясашнинг қандай 
усули ёки усуллари борлигини аниқ белгилаб бўлмайди.
Сўз ясаш усули (усуллари) бўйича жуда кўп ишлар қи- 
линди, кўп гаплар айтилди. Бироқ ўзбек тилшунослигида бу 
ҳодисанинг моҳияти шу вақтга қадар аниқ белгилангани, бу 
масалада бир фикрга келингани йўқ. Натижада, сўз ясалишига 
оид жуда кўп ҳодисаларнинг моҳияти тўгри ёритилмаётган- 
лигидан ташқари, „сўз ясалиши“ баҳсида бу тизимга алоқаси 
бўлмаган нарсалар ўрин олиб келяпти. Бу ҳам ясама сўз билан 
боғлиқ масалаларни тўғри ҳал этишга ўз салбий таъсирини 
кўрсатиб келмоқда. Демак, сўз ясаш усули масаласида тўгри 
ва аниқ бир хулосага келиш сўз ясалишиға оид ҳодисаларнй 
аниқ белгилаб олишга, уларнинг моҳиятини тўғри ёритишга 
йўл очади. Бунда ўзга тилларга оид қоидалар, таърифлар 
асосида эмас, бевосита ўзбек тилининг ўз материаллари 
асосида иш кўриш талаб этилади.
Ўзбек тили сўз ясалиши ҳақида фикр юритилган ишларда 
сўз ясалишининг бир неча усули қайд этилади. Эътибор 
беринг: „...ўзбек тилида сўз ясашнинг воситалари ҳар хил 
бўлиб, уларнинг типлари шундай кўриниш ларга эга: 
морфологик тип (сўз ясашнинг морфологик йўли), лексик- 
семантик тип (сўз ясаш нинг лексик-сем антик йўли), 
морфологик-синтактик тип (сўз ясашнинг морфологик- 
синтактик йўли), фонетик тип (сўз ясашнинг фонетик йўли). 
Демак, сўз ясаш: 1. Грамматик сўз ясаш (аффикс ёрдамида 
сўз ясаш — аффиксация, сўз қўшиш йўли билан сўз ясаш —
6
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

композиция, сўзни бир лексик — грамматик категориядан 
бошқа туркумга кўчириш, категориал кўчиш йўли билан 
ясаш — конверсия). 2. Лексик-семантик сўз ясаш (маъно 
ўзгариши орқали янги сўзнинг ҳосил бўлиши). 3. Фонетик 
сўз ясаш (фонетик воситалар — ҳар хил фонетик ўзгаришлар 
ёрдами билан ясаш) тусида бўлади.
Ҳозирги замон ўзбек тилида сўз ясашнинг кенг қўлла- 
ниладиган, энг унумли, етакчи типлари аффиксал йўл ва ком- 
позиция — сўз қўшиш йўлидир...
Ҳамма типдаги сўз ясалиш учун умумий белги янги 
лексема ҳосил қилишдир“.'
Кўриниб турибдики, ўзбек тилида лексемалар қандай 
йўллар билан юзага келадиган бўлса, уларнинг ҳаммаси сўз 
ясаш усули деб қараляпти ва ҳар бир „усул“ сўзнинг юзага 
келиш йўли билан аталяпти. Бошқа ишларда ҳам худди 
шундай.
Бироқ кейинги кузатишларимиз шуни кўрсатдики, 
тилдаги мавжуд бирликлар, сўз ясалиш бирликлари асосида, 
маълум усул орқали янги сўз ҳосил қилиш билан у ёки бу 
тил ёки нутқ бирликларининг, маълум сабаблар туфайли, 
луғавий бирликларга ўтиши бошқа-бошқа ҳодисалардир.
Сўз ясаш деганда, маълум бир луғавий бирликдан сўз 
ясовчи восита ёрдамида янги сўз ҳосил қилиш тушунилади. 
Масалан,