Азим ҳожиев ўзбек тили сўз ясалиши

5 — А. Хожиев
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Шу ўринда яна бир масалага, яъни ўзбек тилидаги 
ўқувчи,
тингловчи
каби сўзларнинг таркиби, ҳосил бўлиш йўли ва 
қандай бирлик бўлиши масаласига тўхтаб ўтиш керак бўлади.
Ўзбек тили материалларининг кўрсатишича, бундай сўз- 
ларнинг ҳаммаси бир хил таркибга эга эмас, шунингдек, бир 
хил бирлик эмас. Бунда қуйидаги ҳолатлар кузатилади: 1) 
уларнинг баъзилари 
-в
қўшимчаси билан ҳосил қилинган 
иш отларига 
-чи
қўшимчасини қўшиш орқали ясалган шахс 
отларидир: 
терговчи, чайқовчи, сайловчи
кабилар. Шунинг 
учун ҳам улар сўз ясалиш асоси ва сўз ясовчидан иборат 
таркибга ( 
тергов+чи
каби таркибга) эга ҳамда шахс оти 
ясалиш ининг бир типини ташкил этади; 2) уларнинг 
баъзилари феълнинг 
-вчи
аффикси билан ясалувчи сифатдош 
шакли ҳисобланади: 
Машқларга қатновчи ёшлар. Юк ташувчи
воситалар;
3) уларнинг баъзилари калъкалаш йўли билан 
ҳосил қилинган терминлар бўлиб, таркибий қисмларга бў- 
линмайди. Масалан, 
аниқловчи, тўлдирувчи, боғловчи, сифат-
ловчи, турловчи
сўзлари лингвистик терминлардир.
Бундай кўринишдаги сўзларнинг айримлари шахс оти ва 
феълнинг сифатдош шакли бўлиши мумкин. Мас., 
газета
ўқувчи, хатни ўқувчи
бирикмаларида 
ўқувчи ўқи
феълининг 
сифатдош шакли. 
Мактаб ўқувчиси
бирикмасида эса шахс 
оти. Лекин ясама шахс отига хос таркибий қисмга эга эмас. 
Демак, у калькалаш йўли билан ҳосил қилинган шахс оти. 
Ёзувчи, пармаловчи, қораловчи, тингловчи, сотувчи
каби 
сўзларда ҳам худди шундай ҳолни кўрамиз.
-шунос аффикси.
Бу аффикс аслида тожик тилида қўшма 
сўз ясовчи „ 
шинос “
бўлиб, ўзбек тилига сўз ясовчи аффикс 
сифатида ўзлашган эмас, балки тожик тилидан ўзлашган 
заршинос, жавоҳиршинос, шеършинос
каби сўзлар таркибида 
бўлган. У (,,шинос“) тожикча 
шинохтан
(,,билмоқ“) феъли- 
нинг асоси бўлиб, „билувчи", „ўрганувчи“ маъносига эга 
бўлган. Буни юқорида келтирилган сўзларда ҳам аниқ кўриш 
мумкин. Мас., ўзбек тилининг икки жилдли изохди луғатида 
заршунос
сўзи қуйидагича изоҳланган:
„Заршунос (
ф-т
) 1. Бирор нарсанинг қадр-қимматига ета 
биладиган, унга нозик дид билан баҳо бера оладиган киши...
2. Бирор соҳада мукаммал билимга эга бўлган, ўз касбини 
пухта эгаллаган киши. (
,ўзбек тилининг изоҳли луғати “, икки
томлик, I том, М., 1981, 301- б.)
66
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Демак, тожик тилидан ўзлашган сўзлар таркибидаги 
,ршнос“
ўзи бириккан „сўз билдирган нарсани билувчи, 
ўрганувчи, у билан шуғулланувчи шахс“ маъносига эга, 
демакки, ўзбек тилидаги шахс оти ясовчи аффиксларга хос 
маънога эга. Бу — биринчидан. Иккинчидан, тожик тилидан 
ўзлашган сўзлардан баъзиларининг „ 
шинос“
қўшилган қисми 
ўзбек тилида ҳам қўлланади. (Юқоридаги сўзларга қаранг.) 
Бу ҳол уларни ўзбек тилининг ҳам ясама сўзларидек қилиб 
кўрсатади, яъни 
заршунос, шеършунос
сўзлари 
зар
ва 
шеър
сўзларига 
,,-шунос “
ни қўшиш билан (
зар+шунос, шеър+шунос
каби) ҳосил қилинган ясама шахс оти тасаввурини беради. 
Ана шу нарса ўзбек тилида ҳам „
-шунос“
ёрдамида шахс оти 
ясалиши учун йўл очади. Қолаверса, ўзбек тилида шундай 
маъноли шахс оти ясовчи йўқлиги (бўлмаганлиги), шундай 
маъноли шахс оти ясалишига эса эҳтиёжнинг борлиги ҳам