AZƏrbaycan respublikasi təHSİl naziRLİYİ azərbaycan döVLƏT İQTİsad universiteti pul və banklar

Mənbə: Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının statistik bülleteni. № 1/2011
Ölkəyə neft gəlirləri axınının artmasının nəticəsi kimi cəmiyyətdə, o cümlədən əhalinin bütün təbəqələrinin nominal gəlirlərinin artması inflyasiyanın sürətlənməsinin mühüm daxili amili kimi qeyd edilməlidir.

Cədvəl 10

Əhalinin gəlir və xərcləri

Milyon manatla
	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010
Gəlirlər	5738,1	6595,1	8 063,6	10 198,5	14 558,2	20 735,4	22 601,1	25 605,6
Xərclər	4793,8	5549,9	6 508,7	8 208,1	11 249,7	15 891,9	17 417,6	20 541,0
Qənaətlər	944,3	1045,2	1 554,9	1 990,4	3 308,5	4 843,5	5183,5	5 064,6
o cümlədən:
qeyri-maliyyə aktivlərin yıgımı	212	377,7	477,8	420,5	441,4	478,2	807,8	791,6
maliyyə aktivlərin yıgımı	732,3	667,5	1 077,1	1 569,9	2 867,1	4 365,3	4 375,7	4 273,0
Əvvəlki ilə nisbətən, %
	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010
Gəlirlər	114,3	114,9	122,3	126,5	142,7	142,4	109,0	113,3
Xərclər	114,9	115,8	117,3	126,1	137,1	141,3	109,6	117,9
Qənaətlər	111,4	110,7	148,8	128	166,2	146,4	107,0	97,7
o cümlədən:
qeyri-maliyyə aktivlərin yıgımı	178,6	178,2	126,5	88,1	105	108,3	168,9	98,0
maliyyə aktivlərin yıgımı	100,5	91,2	161,4	145,8	182,6	152,3	100,2	97,65
Əhalinin hər nəfərinə düşən gəlirlərinin əvvəlki ilin eyni dövrünə nisbətən artımı	113,5	113,9	121	125,1	141,1	140,5	107,7	111,8

Mənbə: www.azstat.org
Təbii inhisarçıların tariflərinin, inzibati yol ilə olsa da, zaman-zaman qaldırılması da inflyasiyaya əhəmiyyətli təsir göstərmişdir. Mə­sələn, BVF-nin Azərbaycandakı nümayəndəliyinin mətbuat üçün açıq­lamasında deyildiyi kimi, Azərbaycanın Tarif Şurasının 8 yanvar 2007-ci il tarixli qərarı ilə enerjidaşıyıcılarına və kommunal xidmətlərə yeni tariflərin tətbiq edilməsinin elə birinci həftəsində istehlak mallarının qiymətlərinin 10-15% qalxması müşahidə olunmuşdur.⁴⁰

İnflyasiyanın xarici amillərini də unutmaq olmaz. Onların arasında ən başlıcası ölkəyə xarici valyuta axınının durmadan genişlənməsi nə­ticəsində ölkə daxilində xarici valyuta kütləsinin artması olmuşdur. Bunun başlıca kanalı iqtisadiyyata edilən xarici investisiyalardır.

Cədvəl 11

Xarici investisiyalar (mln. ABŞ dolları)

	2005	2006	2007	2008	2009	2010
Cəmi xarici investisiya	4 893,2	5 052,8	6 674,3	6 847,4	5 468,6	8 247,8
o cümlədən:
Maliyyə kreditləri	698,4	983,5	1 576,6	2 357,9	1 438,3	3 405,9
Neft sənayesinə	3 799,9	3 422,3	4 003,3	3 350,7	2 412,7	2 955,3
Birgə və xarici investisiyalı müəssisələr	230,5	368,4	439,1	494,1	624,4	659,6
Neft bonusu	1	17	68,2	3,5	1	2
Digər investisiyalar	163,4	261,6	587,1	641,2	992,2	1 225,0

Mənbə: www.azstat.org
Xaricdə işləyən azərbaycanlıların vaxtaşırı olaraq Azərbaycandakı ailə üzvlərinə, qohumlarına göndərdikləri pul baratları ölkədəki valyuta kütləsinin artmasının daha bir yoludur. Bu məsələdə Azərbaycan heç də orijinallığı ilə seçilmir. Belə ki, BMT-nin ticarət və inkişaf üzrə konfransının (UNCTAD) növbəti iclasının nəticələrinə dair BMT Katib­liyinin elan etdiyi məlumatlara görə, təkcə 2010-cu ildə bütün dünya üzrə miqrantlar tərəfindən öz vətənlərinə ≈ $300 mlrd. məbləğində pul vəsaitləri köçürülmüşdir. Bu rəqəm miqrantların dostları, tanışları, digər qeyri-rəsmi yollar ilə göndərdikləri valyuta məbləğlərini nəzərə almır. BMT-nin statistikasına görə, hal-hazırda dünyada 214 mln. insan xarici ölkə­lərdə yaşayır və işləyir. Hər on miqrantdan altısı inkişaf etmiş ölkə­lərdə işləyir. İnkişaf etməkdə olan ölkələrin ÜDM-in 2%-i miqrantların pul baratlarının payına düşür. BMT ekspertlərinin son tədqiqatları göstərir ki, miqrantların pul baratları yoxsulluqla mübarizəyə mühüm töhfə verir.

Azərbaycana gəldikdə isə, 2000-2008-ci illərdə Azərbaycandan gedən daimi miqrantların 85%-i Rusiya Federasiyasına (RF) yollanmışdır. Bu da təsadüfi deyil, çünki RF sərhədləri hüdudlarında miq­rantların sayına görə dünya üzrə ilk beşliyə daxildir. Rosstatın məlu­matlarına görə, 1992-2009-cu illərdə Azərbaycandan Rusiya Fede­rasiyasına netto miqrasiya 364 min nəfər təşkil etmişdir. Sentyabr 2008 – sentyabr 2009 dövrü üçün Rusiya Federasiyasında işləyən Azərbaycan miqrantlarının hər birinin orta aylıq qazancı $798,7 olmuşdur. Beynəlxalq Valyuta Fondunun (BVF) məlumatlarına əsasən, miqrantların Azərbaycana etdikləri pul baratları aşağıdakı kimi olmuşdur: 2004 – $228 mln., 2005 – $693 mln., 2006 – $813 mln., 2007 – $1287 mln., 2008 – $1554 mln., 2009 – $1274 mln. Bu rəqəmlər ölkə ÜDM-in müvafiq olaraq 2,6%; 5,2%; 3,9%; 3,9%; 3,4%; 3,0%-ni təşkil etmişdir. Hal-hazırda, miqrantların ölkəyə göndərdikləri pul baratlarının ümumi məbləğinə görə Azərbaycan keçmiş Sovet respublikaları arasında altıncı yerdə olsa da, bir baratın orta məbləği göstəricisinə görə Azərbaycan mütləq liderdir. Belə ki, RF-də işləyən qohumlarından, ailə üzvlərindən Azərbaycan sakinlərinin aldıqları bir baratın orta məbləği $617 təşkil edir.

Xarici valyuta kütləsinin artması yollarından də biri xarici və­tən­daşların ölkəmizə gəlməsidir. 2010-cu ildə xarici ölkə vətəndaş­la­rına turizmlə bağlı göstərilən xidmətlərin dəyəri $620,7 mln. məbləğində qiymətləndirilmişdir. Bunun 33,5%-i qeyri-rezidentlərin Azərbaycana işgüzar səfərləri ilə bağlı olmuşdur.

Ərzaq və digər istehlak mallarının dünya bazarındakı qiymətlərinin qalxması da ölkəmizdəki inflyasiyanın xarici mənşəli mənbələrindən biridir. Azərbaycanda satılan malların ≈ 40%-i idxalın payına düşür. Müstəqillik illərində idxalımızda ərzağın xüsusi çəkisi daima artmış və, məsələn, 2009-cu ildə ölkə idxalının tərkibində bu göstərici 12,7% olmuş­dursa, 2010-cu ildə 15,6% səviyyəsinə çatmışdır. Başqa sözlə, öl­kənin ərzaq təhlükəsizliyinin təmin edilməsində Azərbaycan xarici ba­zar­lardan çox asılıdır. Dünya bazarlarında ərzağın və digər istehlak mal­larının bahalaşması ölkədəki inflyasiyaya mənfi təsir göstərməyə qadirdir.

Bu illərdə ödəməmələr problemi aktuallıqını itirməmişdir. Bax­ma­yaraq ki, pul kütləsi və monetizasiya göstəricilərində müsbət dəyişikliklər baş vermişdir.

Cədvəl 12

2006-2010-cu illərdə Azərbaycan iqtisadiyyatının monetizasiyası

	2006	2007	2008	2009	2010
ÜDM (mln. manat)	18037,1	26815,1	40137,2	34578,7	41574,7
Pul kütləsi – M2 (mln. manat)	2137,7	4401,6	6081,0	6169,2	8297,5
Monetizasiya (%)	11,85	16,41	15,15	17,84	19,96

Mənbə: Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının statistik bülleteni. № 12/2010

Bununla belə, 2004-cü ilin əvvəlinə müəssisə və təşkilatların debitor borcları 1,37 mlrd. manat olmuşdursa, sonrakı dinamikası aşağıda verilir:

Cədvəl 13

Müəssisə və təşkilatların debitor borclarının dinamikası

Tarix	Debitor borcların həcmi^41	Debitor borcların ÜDM-a nisbəti, %^42
01.01.2005	1,6 mlrd. manat	18,75
01.01.2006	5,24 mlrd. manat	41,84
01.04.2006	4,63 mlrd. manat	143,65
01.07.2006	4,48 mlrd. manat	62,69
01.10.2006	6,01 mlrd. manat	47,21
01.01.2007	4,08 mlrd. manat	22,52
01.04.2007	3,63 mlrd. manat	70,55
01.07.2007	5,37 mlrd. manat	50,31
01.01.2008	4,4 mlrd. manat	16,4
01.04.2008	5,62 mlrd. manat	68,49
01.07.2008	5,95 mlrd. manat	32,1
01.10.2008	6,2 mlrd. manat	20,42

Təsadüfi deyil ki, ödəməmələrin artması ilə paralel inflyasiyanın sürətlənməsi də müşahidə edilirdi.

Cədvəl 14


Məhsulların və əhaliyə göstərilən pullu xidmətlərin qiymət (tarif) indeksi (əvvəlki ilə nisbətən, faizlə)

	2003	2004	2005	2006	2007	2008	2009	2010
Bütün məhsullar və əhaliyə göstərilən pullu xidmətlər	102,2	106,7	109,6	108,3	116,7	120,8	101,5	105,7
o cümlədən:
ərzaq malları	103,3	110	110,9	111,9	116,2	128,6	98,5	107,2
qeyri-ərzaq malları	101	101,5	105,4	105,3	110,5	111,5	103,4	102,3
əhaliyə göstərilən pullu xidmətlər	99,7	100,8	109,7	102,6	125,3	111,4	107,1	104,3

Mənbə: www.azstat.org

Cədvəl 15

İstehlak qiymətlərinin indeksi (2000=100)

	Ümumi indeks	Ərzaq malları, içkilər və tütün	Qeyri-ərzaq malları	Xidmətlər
2006	108,3	111,9	105,3	102,6
2007	126,4	130	116,4	128,6
2008	152,7	167,2	129,8	143,2
2009	154,9	164,8	134,1	153,3
2010	163,8	176,7	137,2	159,8

Mənbə: www.azstat.org
6.8. İnflyasiya mexanizminə nəzəri baxışlar
Hal-hazırda inflyasiya nəzəriyyəsinin üç əsas istiqaməti məlumdur: Keynsin inflyasiya nəzəriyyəsi, monetar inflyasiya nəzəriyyəsi və müstəsna xərclər nəzəriyyəsi.

Keynsin inflyasiya nəzəriyyəsi təsərrüfat subyektlərinin gəlir və xərclərinin və onların tələbin artmasına təsirinin təhlilinə əsaslanır. Bu məktəbin nümayəndələri (C.M.Keyns, B.Hansen və b.) hesab edirlər ki, dövlət və sahibkarlar tərəfindən tələbin genişlənməsi istehsal və məşğulluğun artmasına gətirib çıxarır. Eyni zamanda, əhali tərəfindən tələbin artması inflyasiyaya aparır, çünki bu tələb qeyri-istehsal səciy­yəlidir. Bununla əlaqədar bu məktəbin nümayəndələri özəl və dövlət in­vestisiyalarının həvəsləndirilməsini məsləhət gördükləri halda, zəh­mətkeşlərin əməkhaqlarının məhdudlaşdırılmasını təklif edirlər.

Bu təlimin mühüm müddəalarından biri pullu tələbin (Keyns onu səmərəli tələb adlandırırdı) pul kütləsini yaratmasıdır. Həm də nəzərə almaq lazımdır ki, Keyns inflyasiyanın iki növünü fərqləndirir: yarım inflyasiya adlandırdığı mülayim və ya sürünən inflyasiya və həqiqi inflyasiya. Birinci halda, işsizlik şəraitində qiymətlərin qalxmasından daha çox işsizlərin istehsala cəlb edilməsinə xidmət edən və bu səbəbdən də təhlükəli olmayan pul kütləsi artımı başa düşülür. İkinci halda isə həqiqi inflyasiya adlandırılan çaparaq inflyasiya tam məşğulluq şəraitində, pul kütləsi artmasının tamamilə mal və xidmət qiymətlərinin qalxmasında təzahur etdikdə mümkündür.

Bununla əlaqədar, özünün «Məşğulluğun, faizin və pulun ümumi nəzəriyyəsi» əsərində C.M.Keyns⁴³ zəhmətkeşlərin ciddi müqaviməti səbəbindən «yolagetməz» adlandırdığı nominal əmək haqqının azaldıl­masını deyil, son nəticədə real əmək haqqının azalması ilə nəticələnən inflyasiyalı pul siyasətinin çevik aparılmasını tövsiyə edirdi. Məhz Keynsin inflyasiya nəzəriyyəsi əsasında Britaniyada qiymətlərlə məşğulluq arasında tərs mütanasibliyi əks edən «Fillips əyrisi» meydana gəlmişdir.

İnflyasiyanın monetarist nəzəriyyəsinin nümayəndələri (M.Fridman və b.) inflyasiyanı sırf tədavüldəki pul kütləsinin artıqlığının nəticəsi olaraq qəbul edir. Tədavül kanallarının artıq pul kütləsi ilə dolması pulu dəyərsizləşdirir və qiymətlərin qalxmasına aparır. M.Fridmanın⁴⁴ söylədiyi kimi, «inflyasiya hər zaman və hər yerdə pul kütləsinin məhsul istehsalı ilə müqayisədə daha sürətlə artmasının nəticəsidir». Bununla əlaqədar, monetaristlər pul kütləsi indeksini ÜMM fiziki həcminin indeksi ilə müqayisə edirlər. Burada pul fəal qüvvə kimi çıxış edir, yəni pul kütləsi tələb yaradır.

Monetaristlər sənaye silsiləsini inflyasiyanın (yüksəlişin) və deflyasiyanın (böhranın) bir-birini əvəzləməsi kimi səciyyələndirməklə neokeynsçi antisilsilə tənzimləmə tədbirlərinin əleyhinə çıxır. Onlar belə bir nəticəyə gəlir ki, əgər inflyasiya sənaye istehsalının artmasına səbəb olursa, onda inflyasiyanı mülayim miqyaslarda qəbul etmək lazımdır.

Cari qiymət səviyyəsi iqtisadiyyatda tədavül edən pulun miqdarı ilə müəyyənləşdiyindən monetaristlər tədavüldəki pulun miqdarını ifadə etməyin variantlarından biri kimi kembric düsturundan istifadə edirlər:

,

Burada – tədavüldəki pulun miqdarı;

k – nominal gəlir ilə arzu olunan pul qalıqları arasındakı nisbət (sabit kəmiyyət);

P – qiymətlərin mütləq səviyyəsi;

Y – real gəlir (sabit kəmiyyət).

Y-in sabitliyi fərziyyəsi texniki tərəqqinin və əhali artımının baş vermədiyi dəyişməz təsərrüfatda real milli məhsulun tam məşğulluğa uyğun gələn səviyyədə, yəni maksimum mümkün ola bilən səviyyədə olması fərziyyəsi ilə əlaqəlidir. K-nin sabitliyi fərziyyəsi təsərrüfat əqdlərinin ümumi quruluşunun sabitliyi ehtimalından irəli gəlir. Kembric tənliyində k və Y-in sabit kəmiyyət olmaları şərtini qəbul etsək, nominal pul miqdarının (Мs) dəyişməsi qiymətlərin mütləq səviyyəsinin (P) proporsional dəyişməsinə gətirib çıxartmalıdır.

Əslində, kembric tənliyi aşağıdakı üçtənlikli sistemdən irəli gəlir:

1. – nominal pul qalıqlarına olan tələbin tənliyi.

2. – pulun təklifi funksiyası.

3. – tarazlıq şərti, yəni tarazlıq vəziyyətində pula olan planlaşdırılan tələb pulun planlaşdırılan təklifinə bərabərdir.

İnflyasiyanın müstəsna xərclər nəzəriyyəsi (C.M.Keyns, U.Torn, R.Kuen) qiymətlərin qalxmasının səbəbini istehsal xərclərinin artmasında görür. O, Keyns konsepsiyası ilə sıx bağlıdır. Keyns hesab edir ki, inflyasiyanın birinci mərhələsi (yarıminflyasiya) tələb inflyasiyasıdırsa, onun ikinci mərhələsi (əsl inflyasiya) istehsal xərcləri inflyasiyasının nəticəsidir. Müstəsna xərclər nəzəriyyəsi nümayəndələrinin fikrincə, yalnız əmək haqqı ilə bağlı olan xərclər inflyasiyaya səbəb olur. Əksər qərb iqtisadçılarının, o cümlədən P.Samuelsonun, R.Helbreytin də dəstək­lədiyi «əmək haqqı – qiymətlər» inflyasiya silsiləsi (spiralı) nəzə­riyyəsi məhz bu müddəa üzərində qurulmuşdur. Buna görə də, müstəsna xərclər nəzəriyyəsi əməkhaqlarının «dondurulması» üzrə antiinflyasiya tədbirlərinin, əhali gəlirlərinin məhdudlaşdırılması siyasətinin bü­növ­rəsini təşkil edir. Bununla belə, inkişaf etmiş ölkələrdə elmi-texniki in­qilabın müasir mərhələsi əməkhaqlarının artması ilə səciyyələnir. Bu səbəbdən də, qərb iqtisadçıları «əmək haqqı artımı əmək məhsuldarlığı artımından yüksək olmamalıdır» müddəasını irəli sürür, çünki əks halda hər şey «inflyasiya spiralının» işə düşməsi ilə yekunlaşar.

İnflyasiyanın qeyri-monetar konsepsiyası tərəfdarları hesab edirlər ki, inflyasiyanın yalnız pul tədavülü kanallarının artıq pul kütləsi ilə dolması kimi başa düşülməsini dolğun hesab etmək olmaz. Pulun dəyərsizləşməsi səbəbləri müxtəlif ola bilər, lakin heç də hər bir dəyərsizləşmə inlfyasiya demək deyil. İnflyasiyanın əmtəə qiymətlərinin qalxmasında təzahür etməsinə baxmayaraq, inflyasiya sırf pul hadisəsi deyil. Qiymətlərin qalxmasının pul amilləri ilə yanaşı, qeyri-monetar amilləri də mövcuddur. Məsələn, silsiləvi və mövsümi amillər, əmək məhsuldarlığının dəyişməsi, inhisarçı qiymətəmələgəlmə, dolayı vergilər, bazar konyunkturasının dəyişməsi. Bu amillər pul tədavülünün durumundan asılı olmadan qiymət artmasını yaradır, son nəticədə tədavüldəki pul kütləsi ilə iqtisadiyyatın pula olan tələbi arasındakı nisbətlərin pozulmasına gətirib çıxarır.

Qiymətlərin qalxmasının qeyri-monetar amillərindən biri də tələbin struktur dəyişməsidir. İstehsal olunan maddi nemətlərin çeşidinin sürətlə yeniləşdiyi şəraitdə tələbin ənənəvi mallardan yeni, dəbdə olan mallara keçməsi sonuncuların qiymətlərini qaldırır. Ənənəvi malların qiymətləri endiyi təqdirdə ümumi qiymət səviyyəsi dəyişməz qalardı. Lakin müasir iqtisadiyyatda tələbin azalmasının ardınca daha çox qiymətlərin düşməsi deyil, istehsalın azalması gəlir. Belədə, tələbin struktur dəyişməsi qiymətlərin qalxmasına gətirə bilər. İnflyasiya sarsıntısının qaynağı isə inhisarçıların bazardakı ağalığı ilə dövlət hakimiyyəti ola bilər ki, sonuncu da qiymətlərin inzibati yolla qaldırılmasında gerçəkləşmiş olur. Təcrübə göstərir ki, bazarların yüksək inhisarlaşması şəraitində inflyasiya daha şiddətli olur. İnflyasiyanı inhisarçılar başlamasa da, onlar inflyasiyadan yararlanır və buna görə də inflyasiyaya rəvac verir, onu həvəsləndirir. Bazardakı ağalığını qoruyub saxlamaqdan ötrü inhisarçılar yüksək qiymətləri qorumaqla yanaşı istehsal ilə təklifin miqyaslarını azaltmağa çalışır.