Biznes-rejani amalga oshirish uchun investisiyalar samaradorligini baholash ko‘rsatkichlari va ularni hisoblash uslubiyati Investisiyalar samaradorligini baholash investision qarorlar qabul qilish jaraѐnidagi mas'uliyati eng yuqori bo‘lgan bosqichlardan biridir. Kompaniyaning rivojlanish sur'ati va kiritilgan kapitalni qaytarish muddatlari baholashning qanchalik ob'ektiv va har tomonlama amalga oshirilganligiga bog‘liq bo‘ladi. Buni ko‘p jihatdan baholashning zamonaviy usullardan foydalanish belgilab beradi. Shuni aytib o‘tish kerakki, hozirgi paytda mamlakatimizda kapital qo‘yilmalar samaradorligini baholash usullarini unchalik sipo deb hisoblash to‘g‘ri emas. Bu maqsadda qo‘llanuvchi ikkala ko‘rsatkich samaradorlik koeffisienti (o‘rtacha yillik foyda miqdorining kapital qo‘yilmalar hajmiga nisbati) va o‘zini qoplash muddati (unga teskari ko‘rsatkich) bir qator jiddiy kamchiliklarga ega bo‘lib, ular real investisiyalar samaradorligini baholashda ob'ektiv ma'lumot olishga imkon bermaydi. Bu kamchiliklar nimalardan iborat? Ulardan biri sanab o‘tilgan ko‘rsatkichlarning har bittasini hisob-kitob qilishda vaqt omili hisobga olinmasligidadir – na foyda va na investisiya mablag‘lari hajmi haqiqiy qiymatga keltirilmaydi. Demak, hisob-kitob jaraѐnida oldindan solishtirib bo‘lmaydigan ko‘rsatkichlar – investisiyalar summasi hozirgi qiymatda va foyda summasi kelajakdagi qiymatda beriladi. Yana bir kamchilika ko‘ra investisiya qilingan kapitalni qaytarish ko‘rsatkichi sifatida faqat foyda qabul qilingan. Biroq amalda investisiyalar sof foyda va amortizasiya ajratmalari ko‘rinishida ham qaytarib beriladi. Demak, investisiyalar samaradorligini faqat foyda asosida baholash hisob-kitob natijalarini juda o‘zgartirib yuboradi. Va nihoyat, uchinchi kamchilik shundan iboratki, ko‘rib chiqilaѐtgan ko‘rsatkichlar investisiya loyihasi to‘g‘risida faqat bir tomonlama baho olishga imkon beradi, chunki ularning ikkalasi ham bir xil boshlang‘ich ma'lumotlardan foydalanishga asoslanadi.
Real investisiyalar samaradorligini baholashda xorijda amal qiluvchi, so‘nggi paytlarda O‘zbekistonda ham qo‘llana boshlagan asosiy tamoyil va uslubiy ѐndashuvlarni ko‘rib chiqamiz. Bunday tamoyillardan biri investisiya qilingan kapitalning pul oqimi ko‘rsatkichi (cash flow) asosida qaytarilishiga bog‘liq bo‘lib, investisiya loyihasini ekspluatasiya qilish davomida amortizasiya ajratmalari va sof foyda hisobiga shakllantiriladi. Bunda pul oqimi ko‘rsatkichi investisiya loyihasining har bir yili bo‘yicha alohida ѐki o‘rtacha yillik ko‘rsatkich sifatida baholanishi lozim. Baholashning ikkinchi tamoyili investisiya qilinuvchi kapitalni ham, pul oqimlari miqdorini ham pul mablag‘larining hozirgi qiymatiga keltirishdir. Bir qarashda investisiya qilinuvchi mablag‘lar doimo hozirgi qiymatida aks ettirilgan bo‘ladi, chunki pul oqimlari shaklida ularni qaytarish muddati bo‘yicha ancha ilgarilab ketadi. Haqiqatda esa bunday emas – investisiyalash jaraѐni ko‘p hollarda bir vaqtning o‘zida emas, balki bir nechta bosqichda amalga oshiriladi. Shu sababli birinchi bosqichdan tashqari kelgusida investisiya qilinuvchi barcha summalar pul mablag‘larining hozirgi qiymatiga keltirilishi lozim bo‘ladi. xuddi shu tarzda puo mablag‘lari oqimi ham hozirgi qiymatga keltiriladi. Baholashning uchinchi tamoyili turli investisiya loyihalari uchun pul oqimlarini diskontlash jaraѐnida differensiyalangan foiz stavkasini (diskont stavkasini) tanlash hisoblanadi. Yuqorida aytib o‘tilganidek, investisiyalardan olinuvchi daromad hajmi (real investisiyalashda bunday daromad vaztfasini pul oqimlari bajaradi) quyidagi to‘rt omil asosida shakllantiriladi: o‘rtacha real depozit stavkasi; inflyasiya surati (ѐki inflyasiya mukofoti); risk mukofoti; past likvidlik uchun mukofot. Shu sababli risk darajasi turlicha bo‘lgan ikkita investisiya loyihasini taqqoslashda turlicha foiz stavkali diskontlash qo‘llanishi lozim (yuqori foiz stavkasidan risk darajasi yuqori bo‘lgan loyiha bo‘yicha foydalanish lozim). Xuddi shu tarzda umumiy investisiyalash davri (investisiyalar likvidligi) har xil bo‘lgan investisiya loyihalari uchun yuqori foiz stavkasi amalga oshirish muddati uzoqroq bo‘lgan loyiha uchun qo‘llanishi kerak. Va nihoyat baholashning to‘rtinchi tamoyili baholash maqsadlaridan kelib chiqqan holda diskontlash uchun foydalaniluvchi foiz stavkalari variasiyasi hisoblanadi. Investisiyalar samaradorligining turli ko‘rsatkichlarini hisoblashda diskontlash uchun tanlab olinuvchi foiz stavkasi sifatida quyidagilardan foydalanish mumkin: o‘rtacha depozit ѐki kredit stavkasi; inflyasiya darajasi, ris darajasi va investisiyalar likvidligini hisobga olgan holda investisiyalar daromadliligining individual normasi; boshqa investisiya turlari bo‘yicha daromadlilikning muqobil normasi; joriy xo‘jalik faoliyati bo‘yicha daromad normasi. Yuqorida aytib o‘tilgan tamoyillarni inobatga olgan holda turli ko‘rsatkichlar asosida real investisiyalar samaradorligini baholash uslubiyatini ko‘rib chiqamiz.
