Banklarining foiz

MAVZU. TIJORAT BANKLARINING FOIZ SIYOSATI

Reja

1. 
   Tijorat banklari foiz siyosati haqida umumiy tushuncha.
   
2. 
   Foiz stavkalarining turlari. Kredit bahosini o’rnatish tartibi.
   
3. 
   Kredit bahosi va unga ta’sir etuvchi omillar. Marja va uning hisoblanishi.
   

Tayanch iboralar

Bazaviy stavka, depozit, kredit, murakkab foiz, nominal foiz stavkasi, omonat, oddiy foiz, pul bozori stavkalari, real foiz stavkasi, foiz siyosati, suzuvchi foiz stavkasi, foiz stavkasi, qayta moliyalash stavkasi, qat’iy belgilangan stavka.

1. Tijorat banklari foiz siyosati haqida umumiy tushuncha.

Foiz siyosati nafaqat pul-kredit boshqaruvida asosiy komponent vazifasini bajaradi, balki kredit munosabatlarini boshqarishda iqtisodda ustuvor ham hisoblanadi.
Bank foizidan foydalanish mexanizmi bir nechta elementlarni o’zida mujassamlashtiradi va uning yordamida bank foiz siyosati vujudga keladi hamda uning amaldagi ko’rinishi ssuda foizi hisoblanadi. Bank foiz stavkasiga olimlar turlicha ta’riflar berganlar⁶². Masalan I.O. Lavrushin bank foizini kredit munosabatlarida qatnashuvchi sub’ektlardan biri bank bo’lgan holda vujudga kelishini ta’kidlaydi. Ssuda foizi esa ssudan vaqtinchalik foydalanishga ssudalashtiriladigan o’ziga xos narx hisoblanadi. Shunga o’xshash ta’rifni yana bir olim I.Tavasiev berib u shunday deydi: "banklar uchun pullar o’zida "oldi-sotdi" predmetini ifodalab o’zining narxi bo’lgan bank foiziga ega"⁶³. Nazariy nuqtai nazardan uni to’lash manbai bo’lib kreditdan foydalanish natijasida olinadigan qarz oluvchi foydasining bir qismi hisoblanadi.
Bank foizining turli xil shakllari mavjud bo’lib ular: depozit foizi ko’rinishida, ssuda foizi, shu bilan birlikda banklararo kreditlar, qimmatli qog’ozlar bo’yicha investitsiya foizlari va boshqalardir.
Bank foizi mazmunida shuni nazarda tutish kerakki, bank muassasalari o’zining mablag’larini emas, balki chetdan keladigan mablag’larni ssudaga joylashtiradi. Bank faoliyatida bajarilmaydigan majburiyatlar riski, aktiv tomondan pul qo’yuvchilarning ham passiv tomonidan majburiyatlar bajarilmasligi riskini oshiradi.
Bank foizi 2 xil ma’noda foydalaniladi:

1. 
   Bank jalb qilgan mablag’lar (boshqa kredit tashkilotlaridan olingan banklararo kreditlar, jismoniy va yuridik shaxslarning omonotlari va depozitlariga foiz, mijozlarning hisobvaraqlaridagi qoldiqlarga foiz) ga to’laydigan qiymatni ifodalashda;
   
2. 
   Bank joylashtiradigan mablag’larga olinadigan qiymatni ifodalash uchun . Boshqacha qilib aytganda bank foizi turli shakllarda :
   

Depozit foizi;
Ssudalar bo’yicha foiz; Banklararo kreditlar bo’yicha foiz;
Qimmatli qog’ozlarga investitsiyalar bo’yicha foizlar shaklida namoyon bo’ladi.
Foizning mutloq miqdori hech narsani anglatmaydi. Shu sababdan kredit kelishuvining samaradorligini oydinlashtirish kredit qiymatining u yoki bu ma’qul qiymatni aniqlash uchun nisbiy ko’rsatkich - foiz normasi ko’rsatkichidan foydalaniladi:
Ssuda kapitali bozorining turli sektorlari xususiyatlaridan kelib chiqib bir turdagi foiz stavkalari (bank va nobank) ning bir necha guruhini ajratish mumkin:

• 
  Kredit muassasalari o’rtasidagi qisqa muddatli kredit operatsiyalarida qo’llaniladigan pul bozori stavkasi;
  

⁶² Лаврушин О.И. Банковское дело: учебник. 2-е изд. Перераб. и доп. / О.И. Лаврушина. - Москва: Финансы и статистика, 2005. -672 с.
⁶³ Тавасиев А.М. (ред.) Банковское дело. Управление и технологии Учебник для студентов вузов, обучающихся по экономическим специальностям. — 2-е изд., перераб. и доп. — М.: ЮНИТИ-ДАНА, 2005 г. — 671с.

• 
  Qayta moliyalashtirish stavkasi;
  
• 
  Qimmatli qog’ozlar bozoridagi (birlamchi va ikkilamchi bozor) stavkalar;
  
• 
  Bank va boshqa kredit muassasalarining nobank tashkilotlariga va jismoniy shaxslar uchun foiz stavkalari.
  

O’z navbatida yuqoridagi guruhlarning har biri doirasida foiz stavkalarini quyidagicha tavsiflash mumkin:
Bitim muddatlari bo’yicha:

• 
  Qisqa muddatli;
  
• 
  Uzoq muddatli.
  

Foiz stavkalarining tuzilishi bo’yicha:

• 
  asosiy(bazaviy);
  
• 
  qo’shimcha, ya’ni asosiy qarz o’zgarishi natijasida o’zgaradigan foiz stavkalar.
  

Shakllanish xarakteri bo’yicha- bozor va tartiblanadigan to’g’ri yoki egri (Markaziy bank va boshqa sub’ektlar stavkalari) stavklariga bo’linadi. Tartiblanadigan stavkalarga qayta moliyalashtirish stavkasi va Markaziy bank shtraf stavkalari kiradi.
Foydalanish ko’lamiga bo’yicha- hududiy, milliy va halqaro kredit bozorlarida qo’llaniladigan stavkalar.
Kreditdan foydalanish davrida o’zgarish xarakteriga qarab -fiksirlangan (o’zgarmas) va suzuvchi (o’zgaruvchi) stavkalarga ajratiladi.
Lavrushin I.O. ssuda foizini belgilar bo’yicha quyidagicha turga ajratadi⁶⁴:
Kredit shakllari bo’yicha - tijorat foizi, bank foizi, iste’mol foizi, lizing bitimlari bo’yicha foiz, davlat krediti bo’yicha foiz.
Kredit muassasalari turi bo’yicha-Markaziy bank hisob stavkasi, bank foizi, lombard foizi.
Investitsiya turi bo’yicha-oborot mablag’lariga kredit bo’yicha foiz, asosiy fondlarga investitsiya bo’yicha foiz, qimmatli qog’ozlarga investitsiya bo’yicha foiz.
Kreditlash muddatlari bo’yicha foiz.
Kredit muassasalarining operatsiya turlari bo’yicha foiz.
Bank foizdan foydalanish mexanizmi o’zida banklar amalga oshiradigan foiz stavkasi siyosatining elementlari majmuini ifodalaydi. Mexanizmning alohida elementlari sifatida quyidagilar ajratiladi:
Foiz darajasini shakllantirish usullari;
Foiz stavkalarining differentsiyalash mezonlari bo’yicha;
Markaziy bank tomonidan foiz normasini tartiblash metodlari bo’yicha; Foizlar bo’yicha to’lovlarni o’tkazish va undirish tartibi bo’yicha; Foizning qarz oluvchilar moddiy manfaatlar tizimi bilan o’zaro bog’liqligi;
Kredit muassasalarinng daromadlari va xarajatlarini shakllantirishda foizning o’rni. Bank foizidan foydalanishning zamonaviy mexanizmi quyidagilar bilan xarakterlanadi:
Foiz darajasi kredit bitimi tomonlari o’rtasidagi kredit resurslariga bo’lgan talab va taklifni hisobga olgan holda shartnoma orqali aniqlanadi.
Markaziy bank doimiy ravishda to’g’ridan-to’g’ri ssuda foiz normasini ma’muriy boshqaruvidan uning darajasini qayta moliyalashtirish foiz stavkasini o’zgartirish va majburiy rezervlar normasini manevrlash orqali tartibga solishning iqtisodiy usullaridan foydalanadi.
Ssudalar bo’yicha foiz stavkalari tijorat banklari tomonidan kredit kelishuvining aniq shartlarini hisobga olib o’rnatilmoqda, ya’ni ssuda hajmi va uni tugash muddati, ta’minot mavjudligi, mablag’larni jalb qilishdagi xarajatlar, kreditni rasmiylashtirish va nazorat bo’yicha xarajatlar, qarz oluvchining kreditga layoqatliligi va boshqalar.
Bank passiv operatsiyalari bo’yicha foiz bo’sh pul mablag’larini vaqtincha omonatlarga jalb qilish stimuli sifatida oshib bormoqda.
Foizlarning o’tkazilishi va undirilish tartibi shartnomada belgilanadi. Amaliyotda ssuda kunlari sanasi yaqinlashishi bilan oddiy foizlar hisoblash usulidan foydalaniladi.



⁶⁴ Лаврушин О.И., Мамонова И.Д., Валенцева Н.И. Банковское дело// Учебник. -М.: КНОРУС, 2009. — 768 с.

Xozirgi vaqtda foizlarni to’lash manbasi kredit qo’yilmalarining yo’nalishidan kelib chiqib turlichadir. Qisqa muddatli ssudalar bo’yicha to’lovlar mahsulot tannarxiga qo’shiladi, uzoq muddatli va muddati o’tgan kreditlar bo’yicha xarajatlar korxona soliqqa tortilgan foydasiga olib boriladi.

Zamonaviy foiz mexanizmining xususiyati bevosita foizlar bo’yicha daromad va xarajatlarning bank yakuniy moddiy manfaatlari bilan bevosita bog’liqligi hisoblanadi.
Bank xarajatlari 2 asosiy elementlardan tarkib topadi:
Resurslarni shakllantirish bo’yicha xarajatlar; Bank faoliyatini ta’minlovchi xarajatlar.
Bazaviy foiz stavkasining darajasi, bu ma’lum davrga ta’minlangan ssudalar bo’yicha bankning eng kreditga layoqatli mijozlari uchun o’rnatiladi;
Alohida har bitim sharoitidan kelib chiqib riskni qo’shish. Bazaviy foiz stavkasi quyidagi formula orqali aniqlanadi:
^{Bazaviy foiz stavka=B}1^{+ B}2^{+ F}d ^; Bu erda:
^B1 ^{- rejalashtirilayotgan davrga barcha kredit resurslarining o’rtacha real bahosi;
B}2 ^{- bank faoliyatini ta’minlash bo’yicha rejalashtirilayotgan xarajatlarning} joylashtirilayotgan mablag’lar hajmiga nisbati;
P- bank ssuda operatsiyalarining rejalashtirilgan foydalilik darajasi.
^{Kredit resurslarining o’rtacha real bahosi (S}1^{) o’rtacha tortilgan formula bo’yicha hisoblanib} alohida resurs turi bahosi va uning bank umumiy jalb qilingan resurslar summasidagi ulushidan kelib chiqib hisoblanadi.
O’z navbatida alohida bank jalb qilgan resursning o’rtacha haqiqiy bahosi mazkur resurs bozoridagi nominal bahosi va majburiy zahira normasiga korrektirovka asosida aniqlanadi:

^Pd^{* 100 % B}d^{= 1- majburiy zahira normasi}

Bunda:
^Bd ^{-jalb qilingan muddatli depozitlarning o’rtacha haqiqiy bahosi; P}d^{- depozit foizining o’rtacha bozor bahosi.}
Riskni hisobga olgan holatda quyidagi mezonlardan kelib chiqib guruhlanadi: Qarz oluvchining kreditga layoqatliligi;
Ssuda bo’yicha ta’minot va uning xarakteri; Mijozning bank bilan mustahkam aloqasi; Foizlarni hisoblash usullari;
Qarz oluvchining kredit muddatiga rioya qilishligi.
Ma’lumki ssuda foizi bank daromadini shakllantirishda muhim rol o’ynaydi va jalb qilingan mablag’larga to’lovlar uning xarajatlari tarkibida muhim o’rin egallaydi. Bank foiz marjasi bank aktiv va passiv operatsiyalarpi bo’yicha o’rtacha foiz stavkalari o’rtasidagi farq muhim ma’no kasb etadi.
Foiz marjasi quyidagicha aniqlanadi:
^Ff ^-Xf ^{* 100 %
M}h ^=
Ad
Bunda:
^Mh ^{- foiz marjasining amaldagi hajmi; F}f ^{- foizli daromadlar;
X}f ^{-Foizlarni to’lash bo’yicha xarajatlar;
A}d^{- foiz ko’rinishida daromad keltiruvchi aktivlar.}
Foiz marjasining tahlili quyidagi yo’nalishlarda olib boriladi:
Amaldagi foiz marjasini bazaviy bilan solishtirish, foizlar bo’yicha daromadlarning oshishi yoki kamayishi sur’atlarini o’z vaqtida aniqlash imkonini beradi;

Foiz marjasi komponentlarini o’zgarishining tahlili daromad(xarajatlarning)larning qaysi kategoriyasi uning umumiy o’zgarishiga olib kelishini aniqlash imkonini beradi.

Foiz marjasining hajmiga ta’sir qiluvchi asosiy omillar bo’lib kredit qo’yilmalari va ularning manbalari hajmi va tarkibi, to’lovlar muddati qo’llaniladigan foiz stavkalar xarakteri va boshqalar bilan bog’liq bo’lib hisoblanadi.
Bozor mexanizmi rivojlanishi sharoitida g’arb mamlakatlarining tajribasini hisobga olish muhimdir. G’arb mamlakatlarida bir vaqtning o’zida bir qator foiz stavkalarini - fiksirlangan va suzib yuruvchi foiz stavkalarini qo’llashadi. Bu odatda bozor kon’yukturasining o’zgarishiga bog’liq bo’lib hisoblanadi.

2. Foiz stavkalarining turlari. Kredit bahosini o’rnatish tartibi

Kreditning asosiy sharti - bu undan vaqtinchalik foydalanganlik uchun haq to’lash. Bu haq kredit summasiga nisbatan foiz hisobida olinadi va u kreditning foiz stavkasi deb yuritiladi. Kreditning foiz stavkasi pul bozorida amal qiladi. Bozorga chiqarilgan pulning bahosi foiz bo’ladi. Boshqa tovarlardan farqlirok qarz pulining narxi - bu uning ma’lum to’lov ehtiyojini qondirishdek xossasidan foydalanilganlik uchun beriladigan haq bo’ladi. Qarz puli kapital sifatida yoki odatdagi to’lov yoki xarid vositasida ishlatiladi. Shuning uchun ham qarzdor shaxs pul egasiga foiz stavkasini to’laydi.
Rossiyalik yirik iqtisodchi olimlarning fikricha, foiz stavkasi bu tomonlarning kredit asosida yuzaga keladigan iqtisodiy munosabat bo’lib, kreditning oqilona foydalanishini ta’minlaydi.
Bank sohasida «aktiv» va «passiv» operatsiyalar bo’yicha foizlar uchraydi. Aktiv operatsiyalar bo’yicha foizlar – bu mijozlar tomonidan bankka to’lanadigan foizlar. Passiv operatsiyalar bo’yicha foizlar esa, bu mijozlarning depozitlari va qimmatli qog’ozlari bo’yicha bank tomonidan to’lanadigan foizlar. Qarz beruvchi va qarz oluvchilar o’rtasida moliyaviy vositachilar sifatida qatnashayotib, banklar tomonidan jalb qilingan mablag’larni mijozlarga vaqtinchalik foydalanishga beradilar. Bunda qarz beruvchilar depozitlar bo’yicha foizlar oladi, qarz oluvchilar ma’lum vaqtda mablag’lardan foydalanish imkoniga ega bo’ladilar bank manfaati esa marja ko’rinishida ifodalanadi.
Entsiklopedik lug’atda foiz (lotincha pro centum ) so’zi yuzdan bir degan ma’noni anglatishi qayd etilgan. “Ssuda foizi esa - bu kreditorning ssudadan foydalanganligi uchun qarzdordan oladigan to’lovidir – foiz miqdori esa bank tomonidan o’rnatilishi”⁶⁵ ta’kidlangan. Foiz stavkasiga bir tomonlama matematik miqdor sifatida ham yondashish va to’langan foizlarni kredit bahosining asosi sifatida qarashimiz mumkin.
Ma’lumki, kredit operatsiyalari bu kreditor va kredit oluvchi o’rtasida pul mablag’larini vaqtincha ishlatib turish uchun uni foydalanishga berish yuzasidan kelib chiqadigan munosabatlardir. Mijoz uchun eng muhim masala bo’lib olinadigan kreditning bahosidir, ya’ni u bo’yicha to’lanadigan to’lovlar hisoblanadi.
Tijorat banklarining foiz siyosati ikki asosiy yo’nalishni o’z ichiga oladi. Birinchisi, bu bank resurslarini yaratishda mablag’larni jalb qilish jarayonida olib boriladigan foiz siyosati, ikkinchisi, banklar tomonidan resurslarni joylashtirish sohasida olib boriladigan foiz siyosatidir.
Pul-kredit resursi sifatida bank foizi ko’rinishidagi bahoga ega bo’lgan oldi-sotdi predmeti sifatida namoyon bo’ladi. Foiz qarz oluvchidan pul mablag’idan vaqtincha foydalanganlik uchun to’lanadigan ma’lum bir miqdordagi haq hisoblanadi. Buni boshqacha tushuntiradigan bo’lsak, kredit foydalanishga berilgani uchun emas, balki kreditdan foydalanish huquqi berilgani uchun haq to’lanadi. Agar kredit oluvchi resursdan foydalanmasa, harakatsiz bo’lganda ham unga foiz to’laydi. Kredit uchun nafaqat foiz, balki asosiy qarz summasi, ba’zi holatlarda komission haq hamda majburiyatlar bajarilmaganda shartnomada ko’rsatilgan tartibda jarimalar ham to’lanishi mumkin. Lekin, bank kreditining bahosi bo’lib tijorat bankning kredit operatsiyasi bo’yicha olinadigan daromadlari hisoblanadi.



⁶⁵ Большой экономический словарь Под ред. А.Н.Азримана. -М.: Фонд “Правовая культура”, 1994. – 1041 стр.