Banklarining foiz

Foiz stavkasi	Kredit bo’yicha olingan daromadlar
* 100%
	Kredit qo’yilmalari summasi

Kreditor qarz oluvchiga kredit beradi, qarz oluvchi mablag’lardan foydalanadi va ma’lum muddat davomida o’sgan qiymatni oladi hamda shu daromadning bir qismini kreditorga kredit foizi sifatida to’laydi.
Kredit oluvchi uchun kelajakda o’sib borgan iqtisodiy aktivni qaytara olgan taqdirda uning qilgan investitsiyasi rag’batlantiriladi.

Lizing bo’yicha foiz

Iste’mol krediti foizi

Bank kredit foizi

Tijorat krediti foizi

Kredit shakllari bo’yicha guruhlash
Banklarda foiz siyosatini o’rganish jarayonida ularni tasniflash va ma’lum belgilariga ko’ra guruhlash muhim hisoblanadi. Foiz siyosati va umuman kredit foizlarini guruhlashda turli mezonlar asos qilib olinishi mumkin. Kredit bahosining darajasi kredit shakliga bevosita bog’liq bo’lib, uni quyidagi rasmda ko’rish mumkin.

1. 
   Xalqaro kredit bo’yicha foiz
   
   Davlat kredit bo’yicha foiz
   rasm. Kredit foiz stavkasining kredit shakllari bo’yicha turkumlanishi.

Kredit foizlari tijorat krediti, bank krediti, iste’mol krediti, davlat krediti, lizing bitimlari va xalqaro kredit shakllari bo’yicha turkumlangan. Kredit shakllari ichida tijorat, iste’mol va bank kreditlarining foizlari yuqoriligi bilan ajralib turadi. Kredit shakllari ichida bank krediti keng tarqalganligi bois, uning bahosini shakllanish jarayoni muhim hisoblanadi.
Foiz nazariyasiga muvofiq, umuman foizlar singari kredit foizlari nominal va real foiz stavkalarga ajratiladi.

Real foiz stavkasi

nominal foiz stavkasi – inflyatsiya darajasi

Kreditlar foizlarini hisoblash usuliga asosan, kredit foizi oddiy va murakkab foizlarga bo’linadi. Oddiy foizlarni hisoblashda asosiy qarzning qoldiq summasidan foizlar hisoblab chiqariladi. Murakkab foiz usulida esa, hisoblangan foizlar esa asosiy qarz qoldig’iga qo’shilib hisoblanadi. Foizlarni hisobga olishning ikkinchi usulidan bank amaliyotida kam foydalaniladi.
To’lash shakliga ko’ra foizlar oddiy va diskontlangan shaklda bo’lib, oddiy foizlarda kredit bo’yicha foizlarni olingan kreditni qaytarish grafigiga muvofiq to’lash amalga oshiriladi. Diskontlangan foizlar, esa kredit berilgan vaqtda ushlab qolinadi va jadval asosida asosiy qarz summasi qaytariladi.
Quyida keltirilgan rasmda bank kreditlari bo’yicha foizlarni turli mezonlar asosida tasniflanishini ko’rib o’tamiz.
Banklarning foiz siyosati bugungi kunda bank likvidligini ta’minlash va uni optimal boshqarishga qaratilishi kerak. Ssuda foizining differentsiyasi aktiv operatsiyalar bo’yicha qo’yilmalar likvidligiga bog’liq holda bo’lishi lozim. Milliy iqtisodiyotda bank foizining rolini oshirish, uning bevosita ta’sir doirasini kengaytirish va iqtisodiy jarayonlarni tizimlashtirishga yordam beradi.

2. 
   

   Suzuvchi foiz

   
   
   

   Fiksirlangan foiz

   
   
   

   Diskontli foiz

   Oddiy foiz
   
   

   Murakkab foiz

   
   
   

   Oddiy foiz

   
   rasm. Kredit bo’yicha foizlarning tasniflanishi.

Amaliyotda foiz stavkasini hisoblashning turli usul va yo’llari mavjud. Masalan bank amaliyotida oddiy hamda murakkab foizlar hisoblanadi.

Oddiy foizlar qisqa muddatli kreditlashda qo’llanib shartnomaga asosan foizlarni hisoblash har chorakda bir marta yoki boshqa muddatda amalga oshiriladi. Bunda qarz oluvchining asosiy qarz summasini hisobga olgandagi to’lovlar hajmi quyidagicha:
S=P*(1+n*i);
Bunda:
S-boshlang’ich qarzni hisobga olgandagi kredit bo’yicha to’lov summasi; P-boshlang’ich qarz;
i- foiz stavka;
n-ssuda muddati.
Murakkab foizlar asosan uzoq muddatli kreditlashda foydalanalib bunda hisoblangan foizlar kreditorga bitim oxirigacha to’lanmay balki qarz asosiy summasini oshiradi.
Bu usuldan foydalanganda hisoblangan foizlar qarz summasiga qo’shilib ularga foiz hisoblash davom ettiriladi. Murakkab foizlarni hisoblash formulasi quyidagicha:
S=P*(1+i)ⁿ -o’zgarmas foiz stavkasi uchun;
^S=P*(1+i1^{)n1 *(1+i}2^{)n2 *. *(1+i}k^{)nk - o’zgaruvchan foiz stavkalar uchun;}
Bunda:
S- dastlabki qarz summasi;
i- dastlab berilgan qarz summasi; n-foiz stavkalar;
k-o’zgargan foiz stavkalar.
Depozitlar va kreditlar bo’yicha foiz stavkalari, ularning summasi, ularni to’lash vaqti, davri, to’lash shartlari va boshqalar mijoz bilan bank o’rtasida kelishib olinadi va tuziladigan shartnomada aks ettiriladi. Kreditlar bo’yicha foiz stavkalar kreditning muddati, qarz oluvchi tomonidan tavsiya qilingan garov holati va qiymati, uning likvidliligiga, kredit resurslari baxosiga, kredit riskining darajasiga qarab tijorat banki tomonidan mustaqil belgilanadi va u kredit shartnomada aks ettiriladi. Kredit bo’yicha foizlar muddati kelganda memorial order bilan rasmiylashtirilib, mijozning asosiy talab qilib olinguncha bo’lgan depozit hisobvarag’idan grafik bo’yicha undirib olinadi.

11.3 Kredit bahosi va unga ta’sir etuvchi omillar. Marja va uning hisoblanishi.

Bank tizimini rivojlantirish va mustahkamlash masalasi doimo e’tiborimiz markazida bo’lib kelmoqda va bu o’zining ijobiy natijalarini bermoqda. Biroq, bu boradagi ishlarni yanada chuqurlashtirish va kengaytirish kerak. Nega deganda, aynan banklar, ta’bir joiz bo’lsa, butun iqtisodiyotimizni oziqlantirib turadigan qon tomirlari hisoblanadi, mamlakatimizning moliyaviy- iqtisodiy barqarorligi ko’p jihatdan ularning samarali faoliyatiga bog’liq.⁶⁶