Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

40 

library.ziyonet.uz/ 

 

oʻxshashligi ayon. Klassik she’riyatda bir soʻz faqat bir ma’noni bildirmaydi, balki hali 

aytganimizday, tagida nimkosasi ham boʻladi. Masalan, ushbu baytda «koʻngil — qush» 

dedik, yoʻq, u bu yerda insonni bildiradi, «zulf», tasavvufga koʻra, oʻzgaruvchan olam 

timsoli, beqarorlik ramzi. Shu vajdan ham u ilonga oʻxshatilmoqda, ilon esa hamisha 

beqarordir, hamisha oʻzgarib turadi. «Kamanda» — tuzoq, koʻngillarni ilintiruvchi tuzoq, 

band deganidir. Shularga koʻra, baytdagi «kosa» ushbudir: koʻngillar zulfing halqasini 

koʻrgach, bamisli ilon oldida turgan qushlarning qichqirganlariday nolalar aylaydi. Biz 

ilgʻagan «nimkosa»: kishi bu olamning beqarorligidan azob tortadi, uning tuzoqlarida 

nola chekadi. Ikkinchi satrdagi «qush» — endi qush emas,— odam, qichqiriq — oh-

faryoddir, ilon esa bu olamning balo-qazolari timsolidir. 

 

Ikkinchi baytda: 

Koʻngil chokni koʻzumda ashki rangin elga fosh etdi, 

Baligʻ zaxmini fahm aylarlar el daryoda qon koʻrgach, 

— misralarini oʻqiymiz. Odatda har bir baytning oʻz «umri», oʻz «tashvish»lari bor. Ular 

bir qaraganda oʻzaro bogʻlanmagandek, lekin mazmunan mushtaraklik birlashtirib turadi. 

Gʻazalni, ta’bir joiz boʻlsa, bir kichik qishloqqa oʻxshatgim keladi. Baytlar bamisoli 

uylardek, darvoqe, «bayt» soʻzining bir ma’nosi uy ham demakdir. Bu yerda ham 

shundoq. Hajringda koʻnglim chok-chokidan soʻkilib ketdi, buni koʻzimdan oqqan rangin 

yoshlarimdan ham bilsa boʻladi – fosh etib turibdi. Axir daryo yuzida qonli suvni koʻrgan 

kishilar, baliqning jarohatlanganligini tez fahmlab oladilar. Koʻngil – baligʻ, chok – 

zaxm, ikkisi ham koʻzdan nihonligi bilan oʻxshash; koʻzdagi ashk – daryodagi qon, fosh 

etmoq – fahm aylamoq bir-birlariga mutanosib tushunchalardir. 

 

Uchinchi baytda esa buning aksi: koʻzim-ku qonli yosh toʻkmoqda, bas, koʻnglimdagi 

jarohatni yashirib oʻltirishga hojat bormikin? Axir yerda sayd (ov qilingan qush, ilvasin 

va h.k) qonini koʻrganlar uning yarador boʻlganligini darrov anglab oladilar-da. 

Boʻyolgʻon qon aro jon pardasi yetgach gʻami hajring, 

Koʻngil bogʻida bargedurki, ol oʻlmish xazon koʻrgach. 

...Gʻami hajringdan jon pardasi qonga chulgʻapib boʻldi, bogdagi barg ham xazon fasli 

yetganda qizgish tusga kiradi... Bu yerda ham mutobiq (parallel)lar: jon pardasi – barg, 

gʻami hajr – xazon fasli, boʻlmoq – ol oʻlmoq. «Koʻngil» soʻzi esa butun borliq 

ma’nosida kelmoqda. 

 

Beshinchi bayt. Vujudimda ishqing kamoni otgan oʻqdan paydo boʻlgan zaxmlarni 

balolarii betinim koʻzyoshlarim yuvayotir, bu xuddi bolalarning qush uyasini koʻrib jish 

poloponlarni olishlariga oʻxshaydi. Zaxm ichi — oshyon, balolar — qush bolalari (tajnis 

koʻrinishi), koʻzyoshlar — bolalar mutobiqlari chiroyli. 

 

---