Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

25 

library.ziyonet.uz/ 

 

Ishqning dogʻi — dardu alami, asorati, yarasi tozarishidan koʻngilda shodlik, surur va 

ravshanlik paydo boʻldi. Zotan, bunga ajablanmaslik kerak, chunki koʻzning qorachigʻi 

ravshanligi uning qorachugʻidan. Baytning mazmuni shu. Ajoyib tashbih: koʻz gavhari 

qora, ammo koʻrishning quvvati, yorugʻlik oʻshandan, demak, ishq koʻngilga dardu dogʻ 

solsa-da, lekin koʻngil koʻzini ravshanlashtiradi, olamni musaffo nigoh bilan idrok 

etishga chirogʻi hidoyat boʻladi. Navoiy shu tashbih orqali tazod san’atining favqulodda 

yangi bir koʻrinishini kashf etgan va inson ruhidagi talotumlarni, qarama-qarshi holatlarni 

tushuntira olgan: ishq-muhabbatdan forigʻ odam tinch, xotirjam yashashi kerak. Biroq 

hayotda buning aksi boʻladi, muhabbat dardiga giriftorlik xursandchilik, farogʻatga sabab 

boʻladi. Koʻngil bu darddan yayraydi! Shoir oqlik va qoralikni (baytda «safo» va «toza» 

soʻzlari ham oʻzaro mutanosiblikka kirishib, zavqli bir tuygʻu bagʻishlaydi), qullik va 

ozodlikni, ishqiy bezovtalik lazzati va ishqsizlik badbaxtligini qiyoslaydi, sufiyning tan 

azoblari evaziga tuyadigan ruhiy-ma’naviy huzurini olqishlaydi. Dogʻ — tamgʻa, nishon; 

dogʻ — anduh, gʻam; dogʻ — jarohat, yara; dog — yurakdagi qora nuqta, suvaydo; dogʻ 

— lolaning qora rangi; dogʻ — qullik belgisi. Safo esa «riyozat chekishdan koʻngilning 

poklanishi» («Mir’ot-ul ushshoq»), «poklik, ta’bning nopisand, yomon xislatlardan 

tozalanishi... koʻngilning agʻyor, ya’ni gʻayri yordam, gʻaddor dunyodan yuz 

oʻgirishi»dir («Mustalahoti urafo» 262-bet). Shunday qilib, ishq dogʻi agʻyor domi, 

dunyo qudrati qulligidan koʻngilni ozod etadi. Ilohni sevish, unga qul boʻlish qullikdan 

ozod boʻlishning chin yoʻli, demak, bunday qullikdan xursand boʻlish kerak. Shuning 

uchun ham oshiq mahbubasining tamgʻasini koʻngilda asrab, unga qul boʻlishdan boshi 

osmonda. Ishqning farah va farogʻat, safo va roʻshnolik keltirish xosiyatini shunday 

ajoyib, original toza tasvir bilan ifodalagan shoir ikkinchi baytda moʻ’jizakor 

taxayulining yana bir qirrasini koʻz-koʻz etadi: 

Firoq shomi yengilmas oʻqung koʻngul yoʻlini 

Ki, borur ul sari paykonidin charogʻi bila, 

Birinchi baytdagi qorongʻu-yorugʻ tazodi davom ettirilgan, ammo ma’no boshqa. 

Birinchi baytdagi tashbih asoslari dogʻ va koʻz qorachigʻi ijobiy ma’nodagi rang edi, 

aniqroq qilib aytsak, bu qoraliklar oqlik-ravshanlik keltiradigan edi, (riroq shomi esa 

oshiq uchun yorugʻlik emas, azob-iztirob olib keladi. Oshiqning hijrondagi kunlari tun 

bilan barobar, hijronda oshiq uchun yorugʻlik yoʻq, uning tongi zim-ziyo, quyoshi mahv 

etilgan, firoq shomi tariqat ahli nazdida solikni ilohdan ajratib turuvchi parda, kasrat, 

deydi shoir ma’shuqaga qarab, oʻqing (kipriging) koʻnglim yoʻlini adashmasdan topadi, 

chunki u koʻngilga tomon chirogʻi bilan kelayapti. Kimga ishora bor bu yerda? Gap 

shundaki, «paykon» soʻzi qam oʻqni bildiradi, lekin bu oʻrinda kamon oʻqi nazarda 

tutilayapti. Kamon oʻqining oʻtkir uchi esa metaldan yasalardi. Shu nishonga qarab uchib 

borayotganda metal qismi yaraqlab gurar, ba’zan esa olov sochayotganday, shu’lalanib 

koʻzga tashlanardi. Oʻqning ana shu holatini Alisher Navoiy chiroq koʻtarib borayotgan 

odamga oʻxshatib, jonli va chiroyli suvrat chizgan: «Firoq shomida, ya’ni sening yoding, 

vaqtincha koʻngildan koʻtarilib, dunyo ishi — tashvishi parda boʻlib meni sendan 

ajratganda, oʻqing adashmasdan koʻngil yoʻlini topadi, zero u oʻz nishoniga paykonini 

---