Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

23 

library.ziyonet.uz/ 

 

Ey Navoiy, ul quyoshning mujdai vaslin berib, 

Qilsa netkay shomi hashrim mehnatni koʻtoh subh. 

Gʻazalniig boshidan boshlab davom etib kelgan shom — tong badiiy zidlanishi maqta’ga 

kelib yakunlanayapti. Subhdan keyin quyosh chiqishi va tunning chekinishi muqarrar. 

Lekin Alisher Navoiy iazarda tutgan tong ilohiy tajalli safosi boʻlganligi sababli qoʻyosh 

ham piri murshid qalbi yoki Mutlaq ruhning manbai timsolidir. Tong esa shu manba’ – 

nur chashmasining darakchisi. Oshiq yoʻlovchi hijron tuni, ya’ni dunyoviy talablar, 

ilohiyotdan uzoqlashtiruvchi ishlar-zulmlar zulumoti qiynogʻidan keyin nihoyat vasl 

shodmonligi imkonini topadi, koʻngil darichasi yor jamoliga qarab ochila boshlaydi. 

Maqta’ning zohiri ma’nosi: «Ey Navoiy, ul quyosh, ya’ni yor vaslining daragini yetkazib, 

hijron shomi azobini (mehnat — azob degani) qisqartirsa koshkiydi». Baytning orifona 

botiniy ma’noyei esa bunday: «Ey Navoyy, vahdat nuri jilvasi — tong Zoti mutlaq (yoki 

komil inson qalbi) manbayga yetishish xushxabarini yetkazib, iloh yodidan begonalashuv 

qiynogi, kasrat zulumoti ichra chekayotgan ruhiy iztirobu azoblarimni qisqartirsa nima 

boʻlar ekan». Mazkur gʻazalda Navoiy ilohiy ishq kechinmalarini real insoniy 

kechinmalar tarzida ana shunday tasviru talqin etadi. Zotan, oriflarning tariqat 

darajalarini egallash yoʻlidagi intilish — yonishlari nega real boʻlmasin, axir bu oddiy 

odamlarning emas, oʻzlarini ruhan tayyorlagan, juda katta vazifani boʻyinga olib, faqat 

ma’naviy ma’rifat sari oʻtli shavq bilan intilish odamlarning har qanday dunyoviy 

tushunchadai xoli pokiza ishqi. Shuning uchun ularning qalb kechinmalari yuksak va 

oliyjanobdir. Shu shavq va intilishni tor ma’noda tushunmasligimiz kerak. Bu Navoiy 

kabi buyuk insoplarning dunyo va iloh orasida, dunyoni sevish va dunyo kishilaridan 

zadalik, dunyo ishlaridan koʻngil uzolmaslik va dunyoda boʻlmagan idealga boglanish, 

uni sevish hislari orasidagi talpinish-izlanishlari, ruhiy sargardonlik va qiynoqlarning 

ramziy she’riy izhoridir. 

«E

RUR 

K

O

ʻ

NGULDA 

S

AFO 

I

SHQ 

T

OZA 

D

OG

ʻ

I 

B

ILA

» 

«Xazoin-ul maoniy»ning birinchi devoni — «Gʻaroib-us sigar»ga kiritilgan va Alisher 

Navoiyda kam uchraydigai taxallussiz gʻazallardan biri («Gʻaroyib-us sigʻar»da jami 

oʻnta taxallussiz gazal bor) shu satr bilan boshlanadi. Ushbu gʻazal «Badoye’-ul bideya» 

devonida ham mavjud. Demak, u shoirning yoshlik yillarida yozilgan. Gʻazal yetti 

baytdan iborat, lekin taxallusli maqta’ boʻlmagani sababli yakunlovchi xulosa 

yetishmayotgani seziladi. Asar mavzui — ishqi ilohiyni kuylash, bu gʻoya goh majoziy 

tashbih-istioralar, an’anaviy obrazlar (parvona, bulbul), goh toʻgʻridan-toʻgʻri tasavvufiy 

istiloh — tamsillar vositasida bayon etiladi. Qayd etish joizki, ishqi ilohiyni tarannum 

etgan irfoniy-ma’rifiy mazmundagi gʻazallar Navoiy devonlarining asosiy qismini tashkil 

etadi, ularni esa bir necha guruhga boʻlish mumkin: 1) munojot-gʻazallar; 2) Xudo va 

paygʻambar madhiga bagʻishlangan na’t-hamd gʻazallar; 3) oshiqning ahvolini 

tasvirlovchi «sharhi hol» gʻazallar; 4) falsafiy fikr-mushohadalarni ifodalovchi gʻazallar. 

Tilga olingan gʻazalda oshiqona kechiimalar ruhi, yor vasfi ham, falsafiy mushohada-

mukoshifa ham bor. Demak, asar biron-bir his, biron-bir muayyan holatni emas, 

---