Azallariga sharhlar

Alisher Navoiy gʻazallariga sharhlar 

Erkin Vohidov, Najmiddin Komilov 

 

20 

library.ziyonet.uz/ 

 

koʻkrakning chok-chok boʻlishiga tashbih qilingan. Ammo har ikki baytdagi tasvirning 

chiroyida mushtarak joziba bor. Ikkinchi baytdagi «tong yeli», «oh», «nafas» soʻzlari 

takror boʻlsa-da, ammo holatga aniqlik berish, ta’kidlashga xizmat qilgan. Tun — asl 

ma’nosidan tashqari, olami imkon — borliq, gʻayb siru asrorini, mazkur baytda jabarrut 

olami (iloh va farishtalar orasidagi olam)ni ham anglatadi. Shuningdek, tong yeliii ilohiy 

ne’mat fayzi, ilohiyot yodi ma’nolarida ham tushunsak, baytning orifona mazmuni 

bunday boʻladi: «Gʻayb asrorini anglashdagi halokatli intilishlarim, qoʻrqinchli 

ahvolimni koʻrib, tong yoqasini chok etdi, ya’ni otdi. Ishtiyoqu iztirobim evaziga ilohiy 

iurdan nishona koʻrdim». 

 

Uchinchi bayt: 

Tiyra hijrondin chu yoʻqtur farq subhu shomima, 

Xoh shom oʻlsun qorongu roʻzgorim, xoh subh. 

Bu baytda yana bir favqulodda toza istiora qoʻllanilgan: tiyra hijron. Qop-qora ayriliq — 

bu oshiqiing qil sigʻmagan qalbi, motamzada holati. Hijron tuni, hajr shomi iboralar 

yonida mazkur istiora tasvirning latifligini oshiradi, rangni quyuqlashtiradi, lirik 

qahramon kechinmalarining shiddatini boʻrttirib koʻrsatyashga xizmat etadi. Qolgan soʻz 

va iboralar tushunarli, shu bois baytning zohiriy mazmunini quyidagicha sharhlash 

mumkin: «Ayriliq gʻamidin hayotim, ruhiyatim shunday qorongʻiki, tong bilan shomim, 

kecha va kunduzim orasida farq yoʻq. Xoh tong boʻlsin, xoh shom — sezmasman, bari 

qop-qora tunga aylangan». Baytning botiniy, ma’rifiy ma’nosi: «Ilohiy yor yodini 

faromush etib, nafsoniy dunyoga berilib qolganim uchun tong bilan shomning farqi 

bilinmay qoldi, shom boʻlsa ham, tong otsa ham koʻnglimga hech narsa sigʻmaydi, 

chunki qorongʻu roʻzgʻor — dunyo tashvishidan qutulish gʻoyat mushkul, u mani oʻz 

domida zanjirband etgan». Solik oʻz irodasini batamom pir qoʻliga topshirib, tariqat 

maqomidan zinama-zina koʻtarilsa, nafs qutqusi va dunyo istaklaridan butunlay 

qutulsagina, koʻngilni uzil-kesil tajalliyot ziyosiga roʻbaroʻ eta oladi, «tiyra hijrondan» 

qutuladi. 

 

Toʻrtinchi bayt: 

Dudi ohimdin qororgʻay, hajr shomidin batar, 

Boʻlsa hijron qat’ida bir kun manga hamroh subh. 

«Dudi oh» ham yor ishqida yonayotgan bezovta, betoqat oshiq ahvolining nochorligini 

anglatuvchi mubolagʻali istioralardan: oshiq yor ishqida shunday oʻrtanib yonayaptiki, 

goʻyo uning ichidan olov gurillab chiqayapti, bu olov uning ohu nolasidirkim, tutunidan 

olam qorongʻilashadi, hatto ziyo taratadigan tong yuzi ham bu tutundan qora tusga kiradi. 

Bu esa hajr shomidan ham batar. Shoir soʻzu gudoz, yonish-oʻrtanishning, ishq 

tortishlari, qiynoqlari, ruhiy-ma’naviy talpinish va kurashlarni shunday dardli satrlarda 

ta’rif etadi. Xullas: «Agar tong hijron paytida (avjida) men bilan bir kun birga boʻlsa, 

---