"Axborot kommunikatsion texnalogiyalari va iqtisod" kafedrasi maxsus fan o’qituvchisi o’sarova Gulruh Samatovnaning

uchta tarkibiy kismdan tashkil topgandir:

• 
  Texnik
  
• 
  Programmaviy
  
• 
  Informatsion
  

Internetning texnik tarkibiy kismi xar xil turdagi va tipdagi komp'yuterlar, aloka kanallari (telefon, sputnik, shisha tolali va boshka turdagi tarmok kanallari), xamda tarmok texnik vositalari majmuidan tashkil topgandir. Internetning ushbu texnik vositalarining barchasi doimiy va vaktinchalik asosda faoliyat ko'rsatishi mumkin. Ulardan ixtiyoriy birining vaktinchalik ishdan chikishi Internet tarmogi ning umumiy faoliyatiga aslo ta'sir etmaydi.
Internetning programmaviy ta'minoti (tarkibiy kismi) tarmokka ulangan xilma-xil komp'yuterlar va tarmok vositalarini yagona standart asosida (yagona tilda) mulokot kilish, ma'lumotlarni ixtiyoriy aloka kanali yordamida uzatish darajasida kayta ishlash, axborotlarni kidirib topish va saklash, xamda tarmokda informatsion xavfsizlikni taominlash kabi muxim vazifalarni amalga oshiruvchi programmalar majmuidan iboratdir.
Internetning informatsion tarkibiy kismi Internet tarmogida mavjud bo'lgan turli elektron xujjat, grafik rasm, audio yozuv, video tasvir va xokazo ko'rinishdagi axborotlar majmuasidan tashkil topgandir. Ushbu tarkibiy kismning muxim xususiyatlaridan biri, u butun tarmok bo'ylab taksimlanishi mumkin. Masalan, shaxsiy komp'yuteringizda o'kiyotgan elektron

darsligingizning matni bir manbadan, rasmlari va tovushi ikkinchi manbadan, video tasvir va izoxlari esa uchinchi manbadan yirilishi mumkin. Shunday kilib, tarmogdagi elektron xujjatni o'zaro moslashuvchan giper boglanishlar orkali bir necha manbalar majmuasi ko'rinishida tashkil etish mumkin ekan. Natijada millionlab o'zaro boglangan elektron xujjatlar majmuasidan tashkil topgan informatsion muxit xosil bo'ladi.

Internet informatsion muxitini tashkil etuvchi elektron xujjatlarning xar biri komp'yuterlarning sRadreslaridan boshka o'zlarining takrorlanmas, unikal adreslariga ega. Bu adres URL (Uniform Resource Locator) adres deb ataladi. Masalan, O'zbekiston Respublikasi xukumatining rasmiy axborotlari, Oliy majlis karorlari xakida ma'lumot beruvchi elektron saxifa adresi www.gov.uz
Internetning ikkita asosiy funktsiyasi bor. Buning birinchisi informatsion funktsiya bo'lsa, ikkinchisi esa kommunikatsion funktsiyadir.
Internetning informatsion funktsiyasi birinchi navbatda tarmok foydalanuvchilariga talab etilayotgan axborotlarni tezkorlik bilan etkazib berish bo'lsa, ikkinchidan u axborotlarni keng ommaga, jaxon mikyosida nixoyatda tez suroatda e'lon kilish (nashr kilish) imkoniyati mavjudligi bilan ifodalanadi. Internetning yukori suratlar bilan rivojlanishi ommaviy axborot faoliyatida va nashrchilikda keng imkoniyatlar ochib berdi.
Yorkdagi yoki Frantsiyadagi eng so'nggi xabarlarni Toshkentga etkazib berish, gazeta va o'kuv darsliklarni tayyorlash, nashr kilish, xamda ularni keng o'kuvchilar ommasiga tarkatish, Xozirgi mavjud usullardan bir necha on barobar arzon, tez va samaralirok bo'ladi.
Ma'lumot uchun: Xozirgi kunda 240 saxifali tayyor o'kuv ko'llanmani tipografik usulda 10000 nusxada chop etish va uni tarkatish 910 million so'm mablag talab kilsa, uning elektron nusxasini tayyorlash va internet saxifasiga joylashtirish uchun esa 78 yuz ming so'm mablag zarur bo'ladi, binobarin undan foydalanuvchilar sonining chegarasi bo'lmaydi.
Internetning kommunikatsion funktsiyasi foydalanuvchilarning masofadan turib o'zaro mulokot kilish imkoniyatini yaratib berilishi bilan ifodalanadi. Bunga misol tarikasida internet elektron pochtasi, internet telefon va real vakt oraligidagi bevosita xabar almashish, Chat konferentsiya yordamida amalga oshirilayotgan mulokotlarni keltirishimiz mumkin. Bundan tashkari internetning kommunikatsion funktsiyasi uning foydalanuvchilariga videomulokot kilish, videokonferentsiyalar uyushtirish, bir shaxardan turib ikkinchi shaxar ko'chalarini (masofadagi Web kameralar yordamida) tomosha kilish va muzeylariga tashrif buyurish, xamda tabiat manzaralaridan roxatlanish imkoniyatlarini yaratib beradi.
Yukori da ko'rib chikkan internetning informatsion va kommunikatsion funktsiyalari umuman olganda odatdagi mavjud mulokot vositalari va ommaviy axborot tizimlari funktsiyalarini takrorlayotgandek tuyuladi. Aslida xam shunday, fakat endi u mutlako yangi imkoniyat doirasida: tez, kulay va sifatli, eng muxim i esa iktisodiy jixatdan arzon ko'rinishda amalga oshiriladi. Ushbu texnologiyaning yana eng muxim xususiyatlaridan biri, bunda axborot manbalari, aloka kanallari va texnik vositalardan bir vaktning o'zida jamoa bo'lib foydalanish imkoniyatining mavjudligidir. Internetda mulokot kilish, axborotlarni yigish va e'lon (nashr) kilishning arzonligi sababi xam ana shundadir. Bunday imkoniyatlar moxiyatini chukurrok bilish uchun internetning o'zi kanday ishlashini, axborotlar kaysi printsiplar va usullar yordamida uzatilishi, kayta ishlanishini o'rganishimiz zarur bo'ladi.
Buni kuyidagi misol yordamida tushuntirishga xarakat kilamiz. Nima uchun Amerika bilan telefon orkali gaplashishning xar dakikasi 34 $ turadiyu, xuddi shu mulokot internet orkali amalga oshirilsa bir necha on barobar kam xarajat talab kiladi?
Internet bir - biriga boglangan komp'yuterlar yagona tarmogidir. Komp'yuterlar bir - biri bilan kanday borlanadi degan savol turilishi tabiiydir. Internetga boglanishning bir nechta usuli mavjud. Boglanish turlari o'zaro imkoniyatlari va ma'lumotlarni uzatish tezligi bilan farklanadi. Boglanish imkoniyati va tezligi Internetdan foydalanish narxini belgilaydi. Sifat va tezlik oshishi bilan narx ko'tariladi. Boglanish turlarini narxi kamayishi tartibida keltiramiz:

• 
  Tugridan to'gri kirish (pryamoe podsoedinenie vkdelennaya liniya).
  
• 
  SLIR va RRR yordamida
  
• 
  Chakiruv yordamida boglanish (Dialur Access, Dialur)
  
• 
  UUCR yordamida.
  

Chakiruv bo'yicha boglanishning sifatli usuli ISDN dir.
Protokollar, mijozlar va serverlar


2.6-расм
Protokol bu komp'yuterlar orasidagi aloka o'rnatilishida, ma'lumotlarni kabul kilish va
uzatishda foydalaniladigan signallar standartidir. Ya'ni komp'yuterlar protokol yordamida biri - biri bilan
boglanadi. Protokol to'gri bo'lsagina,
komp'yuterlar o'rtasida aloka o'rnatiladi. Bu komp'yuterlarning boglanish tartibi yoki standartidir.
Server bu boshka komp'yuter yoki programmalarga xizmat ko'rsatadigan komp'yuter yoki programmadir. Ya'ni boshka komp'yuterlarga o'zining fayllaridan foydalanishga ruxsat beruvchi komp'yuter Server xisoblanadi.
Internetning ishlash tartibi
Faraz kilaylik, Internetda biror saxifani ochib ko'rmokchisiz. Saxifa adresini kiritdingiz va uni ochdingiz. Kanday kilib bir necha dakikada saxifa sizning ekraningizda paydo bo'ladi? Bu saxifalarni topish uchun, sizning WWW ko'rish programmangiz URL dan kanday foydalanadi? Saxifani topish uchun programma provayderda joylashgan domen nomlari xizmati programmalar majmuidan foydalanadi.
E'tibor bergan bo'lsangiz domenlar nomi ko'pincha .com, .edu yoki .org bilan tugaydi. Kuyida ommabop identifikator lar misollar bilan keltirilgan.
*.com Tijorat tashkilotlari uchun ishlatiladi, masalan: microsoft.com, ibm.com.
*.edu O'kuv muassasalari uchun ishlatiladi, masalan: vcu.edu (Virginia Commowealth University), cmu.edu (Karnegi Mellon Universiteti), wsu.edu (Washington State University)
*.gov Davlat muassasalari (AKSh) uchun ishlatiladi, masalan: whitehouse.gov (Ok uy), jro.gov (US Goverment Rrinting Office).
*.org Notijorat tashkilotlar uchun ishlatiladi, masalan: irex.org (Ayreks tashkiloti), redcross.org (Amerika Kizil kresti).
*.net Internet ning xizmat provayderlari uchun ishlatiladi, masalan: internic.net (InterNIC), si.net (Sprint International).
INTeRNeTGA ULANISh TARTIBI.
Internetga boglanish uchun nima kilish kerak? Internetga boglanish uchun avvalambor komp'yuter, aloka kanali, modem va programma taominotiga ega bo'lish kerak. Provayder telefon rakamlarini olish, xamda mijozning kayd kilingan takrorlanmas nomi (Login) va naronn (Rassword)za ega bo'lish zarur.
Internetga ulanish tartibini anik bir misol yordamida tushuntirishga xarakat kilamiz. Faraz kilaylik, O'zbekistonda internet xizmatini ko'rsatuvchi provayderlardan biri bo'lgan Sarkortelekom orkali siz Internetga ulanmokchisiz. Buning uchun siz avvalo komp'yuteringizdagi Windows98 operatsion tizim tarikibiga kiruvchi Udalennpsh dostup k seti (Masofadan tarmokka kirish) standart programmasi yordamida komp'yuteringizni provayder serveriga avtomatik tarzda ulanish uchun sharoit yaratib olishingiz kerak. Bu kuyidagicha amalga oshiriladi:
э. Windows98 ish stolidan Moy komp'yuter belgisini izlab topasiz va sichkoncha ning chap tugmachasini unda ketmaket ikki marta bosasiz. Natijada komp'yuter ekranida Moy komp'yuter darchasi ochiladi

2. 
   Ekranda paydo bo'lgan Moy komp'yuter darchasidan Udalennbiy dostup k seti belgisini topasiz va sichkonchaning chap tugmachasini unda ketma - ket ikki marta bosasiz. Natijada komp'yuter ekranida Udalennbiy dostup k seti darchasi paydo bo'ladi
   
3. 
   Ushbu jildda Novoe soedinenie yozuvi va belgisini topasiz. Agar oldindan boglanishlar tashkil etilgan bo'lsa, u xolda bu jildda bu boglanishlarning belgilari bo'lishi mumkin.
   

Novoe soedinenie belgisida sichkoncha chap tugmachasini yana ketma - ket ikki marta bosasiz. Komp'yuter ekranida mulokot tarzida ishlovchi kuyidagi darcha paydo bo'ladi (2^0rasm).
5. Ushbu darchadagi Vvedite nazvanie soedineniya ... jumlasi tagidagi joyga yangi boglanish nomini kiriting. Bu nom shartli bo'lishi mumkin, u fakat informatsion xarakterga ega xolos. Masalan, Sarkor Telecom
Darchaning Nastroyka tugmachasi yordamida komp'yuterga o'rnatilgan modemingizning modeli va turini tanlang
э. Modemga doir barcha rostlash jarayonini tugatganingizdan so'ng mavjud darchada Dalee> tugmachasini toping va sichkonchaning chap tugmachasini ketmaket ikki marta bosasiz. Komp'yuter ekranida kuyidagi darcha paydo bo'ladi

8. 
   Ushbu darchada ma'lumotlar kiritilishi uchun uchta joy ajratilgan: Shaxar kodi (Kod goroda); Telefon; Mamlakat yoki viloyat kodi (Kod stranm ili oblasti). Bu ma'lumotlarni siz internet xizmati ko'rsatadigan provayderdan olasiz va ularni shoshmasdan joy - joyiga yozasiz. ( Masalan, O'zbekiston kodi 998, Toshkent shaxri kodi 37э(2), SarkorTelesom internet provayderi serverining telefon rakami э386000)
   
9. 
   Mavjud darchada Dalee> tugmachasini topib va sichkoncha ning chap tugmachasini ketma - ket ikki marta bosasiz.
   

Ushbu darchada Gotovo tugmachasini topib va sichkoncha ning chap tugmachasini ket - maket ikki marta bosing. Udalennbiy dostup k seti darchasida xozirgina tashkil etilgan yangi boglanish belgisi va nomi paydo bo'ladi
Ushbu tashkil etilgan boglanish internet xizmati ko'rsatuvchi provayderga avtomatik ravishda ko'ngirok kilib, ulanish imkoniyatini beradi, ammo internetda ishlashni kulaylashtirish uchun yana bir necha amallarni bajarish lozim bo'ladi. Kuyida bu amallarni bajarish tartibi keltirilgan:

1. 
   Udalennbiy dostup k seti darchasida yangi tashkil etilgan boglanish belgisi va nomini izlab topasiz va sichkoncha ning o'ng tugmachasini bosasiz, natijada ekranda yana bir ko'shimcha darcha paydo bo'ladi va ushbu darchaning Svoystva tugmachasini bosing
   
2. 
   Navbatdagi darcha boglanishning umumiy xususiyatlari xakidagi ma'lumotlarni o'zida aks ettirib,
   

Obshie, Tip servera, Stsenarii, Podklyucheniya kismlardan tashkil topgan. Avvalo Obshie kismidagi ma'lumotlarnk tugri va anik ekanligiga ishon xosil kiling, so'ngra darchaning Tip servera kismini oching va unda si: foydalanadigan drayver larnigina koldiring. Agar sizning komp'yuteringiz maxalliy tarmok ka ulanmagan bo'lsa NetBEUI va IRX/SRX protokollarini uzib ko'ying (Ya'ni ushbu protokollar oldidagi belgini olib tashlang).

3. 
   Agar provayder sizga ko'shimcha ma'lumot sifatida 2 tg DNS serverning IR adreslarini bergan bo'lsa (asosiy v< ko'shimcha), u xolda Nastroyka TCR/IR tugmachasi yordami da ushbu ma'lumotlarni kiritish zarur bo'ladi 4. Kolgan Stsenarii, Podklyucheniya kismlaridagi ma'lumotlar yordamchi vazifalarni o'tab, ularni to'ldirish zarur emas.
   

5. Moslashtirish, sozlash jarayoni OK tugmachasini bosish bilan tugatiladi.
Kulaylik uchun boglanish belgisini ish stoliga ko'chiring
Internetga boglanish uchun ushbu belgida tugmachasini cherting. Xosil bo'lgan darchada Podklyuchitgsya tugmachasini bosing
Yukoridagi barcha amallarni to'lik bajarib bo'lgandan so'ng internet tarmogiga ulanish mumkin bo' ladi.