Avtomobil indd

Fizikaviy usulda tozalash 
yonilg‘i tarkibidagi keraksiz bo‘lgan 
birikmalarni eritish yoki ularning sirtqi-aktiv moddalarda 
adsorbsiyalanishi (yonilg‘i tarkibidagi moddalar yoki gazlarning 
sirtqi-aktiv moddalarda yutilishi)ga asoslangan. Fizikaviy 
usullarga selektiv erituvchilar va turli adsorbentlar yordamida 
tozalash kiradi. 
1.2 - rasm
.
 Neftni qayta ishlash sxemasi.
Sulfat kislota bilan tozalash.
 
Bu tozalash usuli sulfat kislota-
ning turli oltingugurtli birikmalar (merkaptanlar, sulfidlar, 

---

30
31
tiofanlar, erkin oltingugurt) va kerakmas uglevodorodlar bilan 
jadal reaksiyaga kirishishiga asoslangan. Tozalash jarayonida 
hosil bo‘lgan ara lashma 
nordon gudron
 
deyiladi. Bu usulda 
tozalashda sulfat kislota yonilg‘i tarkibidagi parafinli, aromatik 
va naftenli uglevodorodlar bilan reaksiyaga kirishmaydi. To‘-
yinmagan uglevodorodlar sulfat kislotaga nisbatan sezgir 
bo‘lganligi tufayli tarkibida to‘yinmagan uglevodorodlar miq-
dori ko‘p bo‘lgan, termik kreking usulida olingan yonilg‘ilarni 
tozalashda xlorli metall bilan ishlov berish usulidan foyda-
laniladi. 
Sulfat kislota bilan tozalanganida tarkibida organik kis lo-
talar, nordon efirlar, sulfokislotalar va nordon gudron qol-
diqlari hosil bo‘lgan yonilg‘iga natriy gidroksid (NaOH) 
ishqorining suvdagi eritmasi bilan ishlov beriladi. Bunda hosil 
bo‘ladigan tuzlar ishqorning suvdagi eritmasida tindiriladi va 
quyib olinadi. 
Gidrogenizatsion tozalash.
Bu usul yonilg‘ini oltingugurtli 
birikmalar va boshqa zararli qo‘shimchalardan tozalashda 
nisbatan samarali hisoblanadi. Tozalash katalizator (xrom va 
molibden oksidlari, kobalt va molibden oksidlari aralashmalari) 
ishtirokida vodorod bilan tozalash usulidir. Bu usul ancha 
qulay usul hisoblanadi, chunki bunda distillatlardan osongina 
chiqarib tashlanadigan uglevodorodlar hosil bo‘ladi. 
Tozalanadigan yonilg‘i vodorod quvur pechda 375–415°C 
haroratgacha qizdiriladi, aralashma katalizator to‘ldirilgan 
reaktorga tushadi, bu yerda u 1–4 MPa bosim ostida gid-
rogenlanadi, ya’ni vodorod bilan birikadi. Hosil bo‘lgan ol-
tingugurtli va boshqa gazsimon mahsulotlar ishqorlar yordamida 
chiqarib tashlanadi. Birdaniga tozalanayotgan distillatdan 
kislorodli va azotli birikmalar ham chiqarib tashlanadi. Bu 
usul istiqbolli va iqtisodiy jihatdan foydalidir, chunki bunda 
tozalangan yonilg‘ining sifati va miqdori juda yuqori bo‘ladi. 
Gidrotozalash dizel yonilg‘ilarini ishlab chiqarishda keng 
qo‘llaniladi. Masalan, tarkibida 1,0–1,3 foiz oltingugurt bo‘lgan 
dizel distillatlari tozalanganidan so‘ng tayyor mahsulotlarda 
oltingugurtning miqdori 0,02–0,06 foizdan oshmaydi va 97–
98 foiz kimyoviy barqaror yonilg‘i olinadi. 
Gidrotozalash natijasida yonilg‘i tarkibidagi oltingugurt 
miqdori 10–20 barobargacha kamayadi.