Avtomobil indd

mexanik turg‘unlik 
deb ataladi. Mexanik 
turg‘unlik xususiyati haqida batafsil to‘xtalamiz. 
Surkov moylarining ishlatilish imkoniyatining pasayishi 
va korrozion aktivligining ortishi kimyoviy ta’sirlar (birinchi 
navbatda, quyultirgich va moyning havo kislorodi ta’sirida 
oksidlanishi) natijasida amalga oshadi. Shuning uchun yuqori 
haroratlarda (100 °C dan yuqori) va agressiv muhitlarda 
ishlatish uchun zarur kimyoviy turg‘unlikka ega bo‘lgan moylar 
tanlanadi. 
Surkov moylarining suv ta’siriga turg‘unligi.
Bu ko‘rsatkich 
surkov moyining suvda erishiga qarshilik ko‘rsatish xususiyatini 
tavsiflaydi. Suvda erimaydigan litiyli (masalan, Ëèòîë–24) 
va kalsiyli sovunlar (solidollarning barcha markalari) bilan 
quyuq lashtirilgan antifriksion surkov moylari nam ta’siriga 
chidamlidir. Uglevodorodli quyuqlashtirgichlar asosida tay-
yorlangan himoya surkov moylari suvda mutlaqo erimaydi. 
Kalsiy-natriyli sovunlar asosida tayyorlangan antifriksion surkov 
moylari, masalan, ßÌÇ–2 moyi, namga chidamsizligi bilan 
ajralib turadi. Bu moylarni namdan ishonchli himoyalangan 
(g‘ildirak gupchaklari, ventilator tasmalarini taranglash roliklari 
va hokazo) ishqalanuvchi tarmoqlarni moylashda ishlatish 
mumkin. 
Surkov moylari tarkibidagi erkin ishqorlar va organik 
kislotalar, mexanik aralashmalar miqdori. 
Surkov moylarining 
korrozion aktivligini belgilovchi erkin ishqorlar moy tarkibida, 
massasi bo‘yicha 0,1–0,2 foizdan oshmasligi kerak. Detallarning 
abraziv yeyilishiga sabab bo‘luvchi erkin organik kislotalar va 
mexanik aralashmalar moy tarkibida bo‘lmasligi lozim. 
6.5.
 Plastik surkov moylarining markalanishi va ishlatilishi
Plastik surkov moylarining markasi ishqalanuvchi tar-
moqning konstruksiyasi (ochiq yoki yopiqligi), bir-biriga 
ishqalanuvchi sirtlarning ish harorati, ularni yuklanish 
darajasiga, shuningdek, avtomobildan foydalanishdagi iqlim 
sharoitlariga qarab tanlanadi. 
Ishlab chiqarilishi va avtomobil xo‘jaligida ishlatilishi 
bo‘yicha umumiy maqsadlarda ishlatiladigan kalsiyli surkov 

---

184
185
moylaridan keng foydalaniladi. Ulardan eng asosiylari 
quyidagilardir: solidol – Ñ (sintetik); press-solidol – C; 
solidol – Æ (yog‘li); press-solidol – Æ va grafitli – ÓÑñ–À. 
Bu moylar neft moylari va kalsiyli sovun asosida tayyorlanadi. 
Bunda yog‘li solidollarni tayyorlashda quyultirgich sifatida 
tabiiy moylardan olingan sovundan, qolgan solidollarni olishda 
sintetik yog‘lardan foydalaniladi. 
Kalsiyli surkov moylarining, shu jumladan, solidollarning 
o‘ziga xos xususiyati ularning tarkibida suvda erimaydigan 
quyultirgich (kalsiyli sovun)ning mavjudligidir. Bu moylar suv 
ta’siriga barqaror. Shuning uchun bu moylarni ish jarayonida 
suv kirishi mumkin bo‘lgan tarmoqlarda ishlatish mumkin 
Ñ solidollarni ishlatish mumkin bo‘lgan eng yuqori harorat 
+65°C, Ñ press-solidollar uchun esa +50°C. Eng past harorat 
esa mos ravishda minus 20°C va minus 30°C. 
Yog‘li solidollar muayyan xususiyatlari bo‘yicha kalsiyli 
sintetik moylardan birmuncha afzalroq, ammo bu ikki turdagi 
moylarni avtomobillarda o‘zaro almashinuvchi moylar sifatida 
ishlatish mumkin. Shuning uchun avtotransport korxonalarida 
yog‘li solidollar va yog‘li press-solidollardan foydalanilganida 
solidol va press-solidollarga tegishli tavsiyalarga amal qilish 
lozim. Barcha turdagi solidollar, asosan, ochiq ishqalanuvchi 
tarmoqlarni moylash uchun ishlatiladi. 
Grafitli surkov moyi ÓÑñ–À tarkibida 10 foiz miqdorida 
maydalangan grafit qo‘shilgan solidoldir. Bu moylarni tarkibiga 
aktivator qo‘shilganligi tufayli ularning markasi belgisiga 
A
harfi kiritilgan. ÓÑñ–À moyidagi grafit himoya vositasi 
hisoblanadi. Mexanizmlar katta yuklanish ostida va zarb 
ta’sirida ishlaganida, moy detallar orasidagi tirqish orqali sizib 
chiqqanida grafit detal yuzalarida yupqa parda hosil bo‘lishini 
ta’minlaydi. ÓÑñ–À avtomobil ressorlarini, turli xil troslarni, 
vintli uzatmalarni (masalan, domkratlarni), ochiq shesternyalar 
va sirpanish tezligi katta bo‘lmagan katta yuklanish ostida 
ishlaydigan mexanizmlarni moylashda foydalaniladi. Ularni 
minus 20°C dan 80°C gacha haroratlarda ishlatish mumkin. 
Yuqori haroratlarda ham ishlatish mumkin bo‘lgan, umumiy 
maqsadlarda ishlatiladigan moylar jumlasiga natriyli va natriyli-
kalsiyli surkov moylari kiradi. Bunday moylardan biri yog‘li 
konstalin ÓÒ–1 bo‘lib, uning tomchilab tushish harorati 130°C 
va penetratsiyasi 225–275 oralig‘ida bo‘ladi. Uning o‘ziga xos 
asosiy xususiyati uning tarkibidagi quyultirgich (natriyli sovun)
ning suyuqlanish harorati yuqoriligi va uning suvda erishidir. 
Shuning uchun yog‘li konstalin ÓÒ–1 ni suv kirmaydigan, 
lekin yuqori haroratlarda (115–120°C gacha) ishlaydigan 
tarmoqlarda qo‘llash tavsiya etiladi. Bunday moylar g‘ildirak 
gupchaklari, kardanli vallar, boshqarish pedallari o‘qlari va 
sharnirlari, elektrodvigatelning dumalash podshipniklari uchun 
mo‘ljallangan. 
Avtomobillarning bir qator tarmoqlari tarkibida natriyli-
kalsiyli sovun aralashmasi bo‘lgan moylar yordamida 
moylanadi. Bu turdagi moylarning dastlabkilaridan biri 1–13 
moyi bo‘lib, bu moy tarkibidagi asosiy quyultirgich (natriyli 
sovun)ga 1–2 foiz miqdorida kaisiyli sovun aralashtiriladi (bu 
ikki turdagi sovun kanakunjut moyi asosida tayyorlanadi). 
Natijada suyuqlanishi bo‘yicha konstalin bilan bir xil, suv 
ta’siriga turg‘unligi esa konstalindan yuqori bo‘lgan surkov 
moyi olinadi. 1–13 moyidan g‘ildirak podshipniklarini va 
avtomobilning boshqa tarmoqlarini moylashda foydalaniladi. 
1–13 moyiga bo‘lgan ehtiyojning yuqoriligi va bu moyni 
tayyorlashda foydalaniladigan kanakunjut moyining kamyobligi 
sintetik kislotalar asosidagi natriyli-kalsiyli moylarning ishlab 
chiqarilishiga sabab bo‘ldi. Bulardan biri ßÍÇ–2 surkov moyi 
bo‘lib, u qiyin suyuqlanadi va suv ta’siriga chidamsiz. Bu moy 
minus 30°C haroratgacha g‘ildirak gupchaklari, suv nasoslari 
podshipniklarini, kardanli vallarning oraliq tayanchlarini, 
ventilator yuritmasining tayanchini va suv kirishidan 
zichlamalar yordamida himoyalangan boshqa podshipnikli 
tarmoqlarni moylash uchun ishlatiladi. 
Tarkibida litiyli sovun bo‘lgan moylar eng istiqbolli 
plastik surkov moylari hisoblanadi. Ular bir qator ijobiy 
xususiyatlarga ega, jumladan, suv ta’siriga chidamliligi 

---

186
187
bo‘yicha solidollarga yaqin, suyuqlanish darajasi bo‘yicha qiyin 
suyuqlanadigan konstalinlarga yaqin va past haroratlardagi 
xususiyatlari bo‘yicha bu ikki turdagi moylardan afzaldir. 
Mamlakatimizda ishlatiladigan dastlabki litiyli surkov moyiga 
ÖÈÀÒÈÌ–201 markasi berilgan. ÖÈÀÒÈÌ–201 moyi qiyin 
suyuqlanadigan moy bo‘lib, barcha mavsumlarda taqsimlagich 
valigi vtulkalarini, generator podshipniklarini, spidometrning 
egiluvchan valini, eshiklarning oshiq-moshiqlarini, g‘ilof ichiga 
olingan yuritma tortqisini, rul tortqisi sharnirlarini moylash 
uchun ishlatiladi. Ular kam qovushoqlikka ega bo‘lgan va past 
haroratlarda qotadigan ÌÂÏ moyida tayyorlangani uchun ular 
o‘z xususiyatlarini minus 60°C haroratgacha saqlab qoladi. 
Yuqori sifatli ko‘p maqsadlarda ishlatiladigan Ëèòîë–24 
moyi keng tarqalgan. Uning tarkibiga steorin kislotadan 
tayyorlangan litiyli sovun qo‘shilgan bo‘lib, natijada minus 
40°C dan 130°C gacha haroratlarda ishlatish mumkin bo‘lgan 
universal moy olingan. Ëèòîë–24 universal moy bo‘lib, uni 
barcha turdagi solidollar, kons talin, 1–13, ßÍÇ–2, ¹ 158 
lardan foydalaniladigan tarmoqlarda yil davomida ishlatish 
mumkin. 
Avtomobil generatorlari va statyorlari, elektrodvigatellar, 
kardanli 
birikmalar 
hamda 
oyna 
tozalagichlarning 
podshipniklarini uzoq muddat ishonchli ishlashini ta’minlash 
uchun qiyin suyuqlanadigan (tomchilab tushish harorati 130°C 
dan ortiq) va suv ta’siriga chidamli bo‘lgan ¹ 158 moyidan 
foydalaniladi. ¹ 158 moyi kaliyli va litiyli sovunlar asosida 
tayyorlanadi. Ularga ko‘k rang beruvchi pigment qo‘shiladi. 
Kompleks xususiyatlarga ega bo‘lgan sovun yordamida 
quyultirilgan neft asosidagi yoki sintetik moylar istiqbolli 
hisoblanadi. Bunday moylar jumlasiga kompleks xususiyatlarga 
ega bo‘lgan kalsiyli quyultirgichli Óíèîë–1 va uning sovuq 
ta’siriga chidamli Óíèîë–ÇÌ variantlarini keltirish mumkin. 
Ular odatdagi kalsiyli moylar (masalan, solidol)ga nisbatan 
bir qator ijobiy xususiyatlarga ega, jumladan, issiqlik ta’siriga 
chidamliligi yuqori (150–170°C haroratgacha ishlatish 
mumkin). 
Konservatsion (himoya) moylaridan BTB–1 va ÏÂÊ 
moylari ko‘p miqdorda ishlab chiqariladi. BTB–1 himoya moyi 
tolali texnik vazelin bo‘lib, bu surkov moyi korroziyalanmasligi 
uchun simlar ning uchlariga va akkumulatorlar batereyasining 
qutb chiqish simlariga, kanat tirgagiga, eshik ochilishini 
cheklagichga, yonilg‘i baki qopqog‘ining prujinasiga ham-
da sharnirlarga surtiladi. ÏÂÊ moyi ham BTB–1 moyi 
ishlatiladigan tarmoqlarda ishlatiladi. Ular neft moylariga qattiq 
uglevodorodli quyultirgichlar (parafin va sere zin) aralashmasini 
qo‘shib tayyorlanadi. Himoyalash xususiyatini yaxshilash 
uchun 1 foiz miqdorda qo‘shilma qo‘shiladi. Suvda eri maydi 
va himoya qatlami 2–4 mm bo‘lganida himoyalanadigan 
detallarni 5–10 yil davomida (harorat minus 50°C dan +50°C 
gacha bo‘lganida) korroziyadan saqlashni ta’minlaydi. 
Moylarning tasnifiy belgisida ularning vazifasi va ishlatilish 
sohasidan tashqari, quyultirgich turi, ishlatish tavsiya etiladigan 
harorat diapazoni hamda quyuqlik darajasi ko‘rsatiladi. 
Quyultirgich sovun tarkibiga kiradigan metallning dastlabki 
ikkita harfi bilan belgilanadi: Ka – kalsiyli, Li – litiyli, 
Na – natriyli yoki Li-Ka – litiy-kalsiyli aralash. Ishlatish 
tavsiya etilgon harorat diapazoni kasr ko‘rinishida beriladi, 
kasrning suratida minus ishorasiz, 10 marta kichraytirilgan 
minimal harorat, maxrajida esa 10 barobar kichraytirilgan 
foydalanishning maksimal harorati ko‘rsatiladi. Moyning 
quyuqlik darajasi 0 dan 7 gacha bo‘lgan shartli son bilan 
belgilanadi. 
Masalan, Ëèòîë–24 nomi bilan chiqariladigan litiyli 
moyning belgisini keltirish mumkin: M Li 4/13–3. Harflar 
ko‘p maqsadlarda ishlatiladigan antifriksion moy ekanligini 
(M), litiyli sovun bilan (Li) quyultirilgan, namligi yuqori 
bo‘lgan sharoitda ishlay oladigan moy ekanligini bildiradi. 
Moyni minus 40 dan +130°C gacha (4/13) haroratlar oralig‘ida 
ishlatish mumkin. 3 raqami shartli son bo‘lib, moyning 
quyuq-suyuqligini bildiradi. Bu qiymat penetratsiya soni bilan 
belgilanadi. 

---

188
189
Keyingi yillarda bir qator yangi plastik surkov moylari 
ishlab chiqarilmoqda. Bulardan litiyli surkov moyi Ôèîë–1 
kardanli val ning shlitsali birikmalariga va o‘rindiqni surish 
moslamalariga surtishda ishlatiladi. Bundan tashqari, ØÐÁ–4, 
ØÐÓÑ–4, ËÑÑ–15 markali zamonaviy maxsus moylar ishlab 
chiqarilmoqda, ular ba’zi xususiyatlari bo‘yicha (ish harorati 
va mexanik turg‘unligining yuqoriligi) solidollar, 1–13 va 
ÖÈÀÒÈÌ–201 moylariga nisbatan muayyan afzalliklarga ega. 
Tarmoqlarda ishlatiladigan moylarning xususiyatlari va 
o‘zaro almashinuvchanligi moy markasini tanlashda muhim 
ahamiyatga ega. Moylash materialini va o‘zaro almashuvchisini 
tanlash jarayonini yengillashtirish maqsadida avtomobillarda 
ishlatiladigan moylarning xususiyatlarini 5 balli tizimda 
baholash tavsiya etiladi (6. 1- jadval). 1 ball – ushbu mezon 
bo‘yicha xususiyatlari qoniqarsiz; 2 ball – qoniqarli emas; 3 
ball – qoniqarli; 4 ball – yaxshi; 5 ball – a’lo.