Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali Yayla

Islahat Fermanı (18 Şubat 1856) 
Avrupalılar’ın özellikle de Ruslar’ın, müslüman olmayan halk için 
tanınan hakları az bulması üzerine, Tanzimat Fermanı daha da 
genişletilerek Islahat Fermanı yayınlanmıştır. Islahat Fermanı’yla, 
Tanzimat Fermanı’nda yer alan ancak tepki gösterilen konulardan 
gayr-ı müslimlerin askerlik yapma zorunluluğu, bedelli askerlik 
şekline dönüştürülerek halledilmiştir. Azınlıklara devlet memuru 
olabilme ve gayr-ı müslimlere mahkemelerde müslümanlarla eşit 
şahitlik hakkı tanınmıştır. Gayr-i müslimlere küçük düşürücü ke-
limelerle hitap etmek yasaklandı. Mahkemelerde herkesin kendi 
dinine göre yemin etmeleri esasa bağlandı. Gayr-i müslimlere şir-
ket kurma, mal-mülk edinme hakkı verildi. Gayr-i müslimlerin 
ödediği “cizye” vergisi kaldırıldı. İl meclisleri açılarak bu meclislere 
azınlıkların da üye olması kabul edildi.
I. Meşrutiyet (23 Aralık 1876-14 Şubat 1878) 
I. Meşrutiyet Dönemi, meşrutiyet taraftarı olmayan Abdülaziz’in 
Jön Türkler tarafından tahttan indirilerek yerine V. Murad’ın tahta 
çıkarılması; ancak V. Murad’ın aydınların ve ilerici devlet adamla-
rının istediği reformları yapabilecek biri olmasına rağmen ruh sağ-
lığı bozulduğu için tahtan indirilmesi ve yerine tahta çıkarılması 
halinde meşrutiyeti ilân edeceğine söz veren II. Abdülhamid’in geti-

---

Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali YAYLA 
 
Sayfa 18 / 174
rilmesi ve Kanun-u Esasî’nin ilânı ile başlar (23 Aralık 1876) ve 
Meclis-î Mebusan’ın kapatılmasına kadar sürer (14 Şubat 1878). 
Dönemin temel özelliği, Osmanlı Devletinin Anayasalı bir döneme 
girmiş olmasıdır. Devlet artık padişahın isteklerine göre değil, Ana-
yasadaki ilkelere göre yönetilecektir. Bu anayasaya göre; “Meclis-î 
Mebusan” ve “Meclis-î Âyân”dan oluşan bir parlamento oluşacak-
tır. Meclis-î Mebusan’ın üyelerini halk, Meclis-î Âyân’ın üyelerini 
padişah seçecektir. Anayasada padişah hakları belirlenmişti. Fakat 
yine de tüm ağırlık ve yetki padişahtaydı. (Meclisi açma, kapama, 
tatil etme, meclisten çıkacak yasaları onaylama, hükümeti göreve 
getirme, azletme, v.s.) Bu yetkiler ise padişahı denetim altına al-
mayı güçleştiriyordu. I. Meşrutiyet, sonu 1877-1878 Osmanlı-Rus 
Savaşı’na varan Balkan buhranı içinde ilân edilmişti. Sonradan 
görülmüştür ki, II. Abdülhamid de Meşrutiyeti ilân için bir avuç 
Osmanlı aydını ile yaptığı pazarlıkta samimi değildir
16
. Bir yandan 
1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nın (93 Harbi) çıkması, öte yandan 
hükümeti ve yönetimini kontrol amacı ile Meclis’te yapılan sert 
eleştiriler, Abdülhamid’in hoşuna gitmedi. Anayasa’nın 113. mad-
desinin kendisine tanıdığı yetkiye dayanarak, 13 Şubat 1878’de, 
otuz oturum yapmış olan Meclis-î Mebusan’ı kapattı ve bu suretle 
Meşrutî Monarşi de sona erdi. Önce Brindizi’ye, sonra Taif’e sürgün 
edilen sadrazam Mithat Paşa 1884’te orada ortadan kaldırıldı
17
. 
Bu tarihten sonraki 30 yıl (1878-1908) II. Abdülhamid’in baskıcı 
yönetim (istibdât) devridir. İstibdât Devri’nde, bütün baskıya rağ-
men Jön Türkler tarafından İttihat ve Terakkî adlı gizli bir cemiyet 
kurulmuştur.