Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali Yayla

II. Mahmud Dönemi (1808-1839) 
Babası Sultan I. Abdülhamid’dir. II.Mahmud, daha tahta çıkmadan 
devletin içinde bulunduğu zorlukların farkındaydı. III. Selim idare-
sindeki devlet, bir yandan yeniçerilerle, bir yandan da Rus Sava-
şı’yla uğraşmak durumundaydı. III. Selim’in Kabakçı Mustafa 
isyânı ile tahttan indirilerek kafes arkasına gönderilmesi ve yerine 
IV. Mustafa’nın padişah yapılması üzerine tahta geçmeye çalışan 
Mahmud, Rusçuk Âyânı
14
Âlemdar Mustafa Paşa’dan yardım iste-
di. Bu istek üzerine Âlemdar Mustafa Paşa İstanbul’a geldi.
Âlemdar tarafından tekrar tahta çıkarılmasını engellemek için III. 
Selim’i öldürten IV. Mustafa, tahtta kalmayı garantiye almak için 
II. Mahmut’u da öldürtmek istedi. Ancak, Selim’in öldürülmesine 
engel olamayan Âlemdar ve adamları, II. Mahmut’u son anda kur-
tararak tahta geçirdi. II. Mahmud tahta geçince Alemdar’ın iyiliğini 
karşılıksız bırakmadı. Âyânlarla Sened-i İttifak imzalayarak âyân-
ların varlığını tanıdı. Bununla da kalmayıp Âlemdar Mustafa Pa-
şa’yı kendine vezir-i azâm yaptı. 
Âyânların varlığını tanıyan Sened-i İttifak’ın imzalanması, aynı za-
manda Osmanlı Devleti’nde bir padişahın yetkilerinin de kısıtlan-
ması anlamına geldiğinden ilk demokratikleşme çabası olarak da 
kabul edilebilir. Ancak âyânlardan yardım isteyecek kadar âciz 
olan devletin merkezî otoritesinin de ne kadar zayıflamış olduğu 
gerçeğini ortadan kaldırmaz. 
14
XVIII. yüzyıldan itibaren Osmanlı Devleti’nde güç kazanmaya başlayan, bu-
lundukları bölgelerde devleti temsil eden yerel yöneticilerdir. Dirlik sisteminin 
bozulmasından sonra devletin, asker ve vergi toplama işlerini üstlenen bu kişiler 
zamanla güç kazandılar. Kazanılan bu güç daha sonra ailelere ve soylara da in-
tikâl etmeye başladı. 

---

Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali YAYLA 
 
Sayfa 15 / 174
Askerî ve idarî alanda ıslahatlar yapmaya çalışan Sultan II. Mah-
mut, “Sekbân-ı Cedîd” adı verilen yeni bir askeri teşkilat kurdu (14 
Ekim 1808), ancak kendilerine alternatif bir askerî kuvvet isteme-
yen yeniçerilerin baskıları sonucunda Sekbân-ı Cedîd kaldırıldı. 
Bu sefer “Eşkinci” adı verilen yeni bir askerî teşkilat kuran Sultan 
II. Mahmut buna karşı da bir yeniçeri ayaklanması çıkması üzeri-
ne, artık Osmanlı Devleti için kanayan bir yara haline gelen yeniçe-
ri ocaklarını kaldırdı (16 Haziran 1826). Tarihte “Vak’a-i Hayrîye” 
(Hayırlı Olay) adı verilen bu olaydan donra “Asakîr-i Mansûre-i 
Muhammedîye” (Muhammed’in Kahraman Askerleri) adı verilen 
yeni bir askerî teşkilat oluşturuldu. 
İmparatorluğu bir yandan da batı tarzı düzene uydurmaya çalışan 
II. Mahmut çıkarttığı Kıyafet Kanunu’yla (3 Mart 1829) devlet me-
murlarının kavuk, sarık, şalvar ve çarık giymelerini yasakladı. 
Bunların yerine fes, pantolon, ceket giyilecekti. Buna karşı çıkanla-
rı şiddetle cezalandırdı. Saray yaşayışını değiştirerek Avrupalı hü-
kümdarlar gibi davrandı; setre pantolon giydi, sakalını kısa kestir-
di, resmini devlet kurumlarına astırdı. II. Mahmut, bu değişiklikleri 
farklı yorumlayan halk tarafından “gavur sultan”; bazı aydınlar ta-
rafından da “Türklerin Deli Petro’su” olarak anılmıştır
15
. Bu dö-
nemde yalnız erkekleri belirten nüfus sayımı yaptırttı (1831). Böy-
lece yeni kurduğu ordunun devamını sağlayacak insan ve servet 
durumunu öğrendi.
II. Selim zamanında aksayan sürekli elçi gönderme işi, II. Mahmut 
döneminde düzene sokuldu. 1834 yılından sonra da, “fevkalade 
büyükelçi, büyükelçi, orta elçi” adlarıyla Berlin, Londra, Peters-
burg, Tahran ve Viyana'da yeni elçilikler kuruldu. İlk resmî gazete 
olan Takvim-i Vekâyi basılmaya başlandı (1 Kasım 1831). Medrese-
lerin yanında Avrupa tarzı eğitim veren yeni okullar açıldı ve Avru-
pa’ya öğrenciler gönderildi. Avrupa hükümet düzeni benimsenerek 
“divân” teşkilatı kaldırıldı ve onun yerine bakanlıklar (nâzırlık) ku-
ruldu. Divân aynı zamanda yüksek mahkeme görevini de üstlenmiş 
olduğu için, kaldırılmasıyla doğan bu boşluğu gidermek için “Mec-
lis-î Valâyı Ahkâm-ı Adliye” kuruldu. 30 Mart 1838’de Sadrâzamlık 
makamına “Başvekâlet”, Sadrâzama “Başvekil” denilmesi kararlaş-
tırıldı. Ölen ya da azledilen devlet memurlarının mallarına el kon-
ması anlamına gelen “müsâdere” usulü kaldırıldı. Ayrıca devlete 
15
Kemâl Karpat, 
Türk Demokrasi Tarihi
, s. 14, İstanbul 1967 

---

Atatürk İlkeleri ve İnkılâp Tarihi Ders Notları Öğr. Gör. Ali YAYLA 
 
Sayfa 16 / 174
ıslahat hareketlerinde yardımcı olmak, yeni teklifler getirmek, me-
murların terfi ve yargılanmasıyla uğraşmak üzere bugünkü Danış-
tay’ın benzeri “Dârü’ş Şurây-ı Bâb-ı Âli”, askerî konuları görüşmek-
le görevli “Dâr-ı Şurâ-yı Askerî”, sivil görevlilerin yargılanması ve 
hükümetle halk arasındaki davaların görüşülmesi için “Meclis-î 
Valâ-yı Ahkâm-ı Adliye” kuruldu. İlköğrenim İstanbul’da zorunlu 
ve parasız hale getirildi. Ancak bu karar Anadolu’ya yaygınlaştırı-
lamadı. “Rüştiyeler” (orta okul) ve devlet memurlarının yetişmesi 
için “Mekteb-i Maarif-i Adliye” kuruldu. Yüksek okullara öğrenci 
yetiştirmek için, “Mekteb-i Ulûm-u Edebiye” (Lise); “Harbiye” ve 
“Tıbbiye” okulları açıldı. Ayrıca bu okullar için yabancı kaynaklı 
eserler Osmanlıca’ya çevrildi. 
Posta Teşkilâtı’nın kurulması ve karantina uygulaması da yine Sul-
tan II. Mahmut döneminde gerçekleştirildi. Dirlik sistemi kaldırıldı. 
Yerli malı kullanımı teşvik edildi. Yalova’da kumaş fabrikası kurul-
du. Avrupalı tüccarlarla rekabet edebilmeleri için Türk tüccarlara 
gümrük kolaylıkları getirildi. Ülke içinde ve dışında yapılacak se-
yahatler için, bazı esaslar kabul edildi. Buna göre ülke içinde se-
yahat yapacak yurttaşlar mürûr teskeresi (geçiş belgesi) taşıyacak-
lar, ülke dışına çıkacak yurttaşlar da Haricîye Nezâreti’nden (Dışiş-
leri Bakanlığı) pasaport alacaklardı.