Maliyyə sisteminin mahiyyəti və formalaşması mərhələləri

Maliyyə sisteminin mahiyyəti və formalaşması mərhələləri.
Maliyyə mürəkkəb struktura malik bir sistemdir və praktik tövsiyələr hazırlanması həm bütövlükdə maliyyə sisteminin,həm də onun ayrı-ayrı elementlərinin müxtəlif aspektlər üzrə öyrənilməsini tələb edir.

Maliyyə sferası maliyyə sistemi adlandırılır.Çünki “system-hər bir hissəsi tamlığın xarakteristikasına öz töhfəsini verən və qarşılıqlı əlaqəli hissələrdən ibarət müəyyən bir tamlıqdır”.Sistem anlayışının bu izahından bəllidir ki,maliyyə sferasını,ümumiyyətlə bir system adlandırmaq üçün bu sfera müxtəlif elementlərdən – alt sistemlərdən və s.-dən ibarət olmalıdır.

“Maliyyə sistemi – pul vəsaitlərinin yaranması və istifadəsi prosesində yaranan maliyyə münasibətlərinin məcmusudur”.Bu izahda bir tərəfdən system anlayışına- “qarşılıqlı əlaqəli elementlərin yaratdığı bütövlük” şərhinə diqqətsiz yanaşılır.Yəni göstərilmir ki,maliyyə sistemi qarşılıqlı əlaqəli münasibətlər məcmusudur.

Bodi və Mertonun dərsliyində maliyyə sisteminin şərhi başqa postsovet şərhlərinin qüsurlu olmasını təsdiqləyir.Belə ki,Bodi və Mertona görə maliyyə sistemi – maliyyə bağlaşmalarının həyata keçirilməsi,aktivlər və risklərin mübadiləsi üçün istifadə edilən bazarların və başqa alətlərin məcmusudur.Maliyyənin bir iqtisadi anlayış kimi aydınlaşdırılması zamanı qeyd olunan cəhətləri nəzərə alıb,maliyyə sistemini aşağıdakı kimi xarakterizə etmək olar:

Maliyyə sistemi-maliyyə bazarlarının,dövlət maliyyəsinin fəaliyyətinə imkan yaradan qarşılıqlı əlaqəli elementlərin məcmusudur.

Maliyyə sisteminə verilən bu şərh bu sistemin strukturunun müəyyənləşdirilməsindəki qüsurları da aradan qaldırır.Belə ki, bir çox hallarda – malliyə sistemi dövlət və təsərrüfat subyektlərinin maliyyəsinin məcmusu,yaxud banklar,təsərrüfat subyektlərinin maliyyəsi,siğorta,dövlət maliyyəsi və fiziki şəxslərin maliyyəsinin məcmusu kimi xarakterizə edilir.Bir tərəfdən unudulur ki,maliyyə sistemi təkcə müxtəlif maliyyə fondlarının sxematik birləşməsi deyil.Nəzərə alınmayıb ki,”maliyyə sistemi öz xidmətini firma,vətəndaşla,həmçinin dövlətə təklif edən müəssisə və bazarın bütöv sırasından ibarətdir”Bir sözlə maliyyə sisteminin tərkibinə mühüm elementlərin-maliyyə bazarlarının,maliyyə vasitəçilərinin,maliyyə institutlarının maliyyə mexanizmlərinin və s. aid olduğuna diqqət yetirilməyib.Bunda başqa dünya maliyyə sisteminin başqa bir gerçəkliyi- maliyyə vəsaitləri axınlarının artıq heç bir milli sərhəd tanımaması faktı da diqqətdən kənarda qalıb.

Maliyyə bölgü münasibətlərinin daşıyıcısı olduğuna görə,məhz bu bölgü müxtəlif təsərrüfat subyektləri arasında baş verir.Pul vəsaiti fondlarının yaradılması və istifadəsi qaydasından asılı olaraq maliyyə sistemi iki yerə ayrılır:

1)Ümumdövlət maliyyəsi (mərkəzləşdirilmiş maliyyə);

2)Müəssisə və təşkilatların (təsərrüfat subyektlərinin) maliyyəsi (qeyri-mərkəzləşdirilmiş maliyyə)

Maliyyə sistemi geniş mənada özünə habelə 3)kredit-bank sistemini də (ölkənin banklarını və digər kredit idarələrinin məcmunu) daxil edir.Bu bölmənin hər biri təşkilati struktura malik olmaqla bir neçə həlqədən ibarətdir.

Birinci bölmənin – dövlət maliyyəsinin həlqələri mərkəzləşdirilmiş maliyyəyə aiddir və macro səviyyədə iqtisadiyyatı və maliyyə-bölgü münasibətlərini tənzimləmək üçün istifadə eilir.

İkinci bölmə müəssisə və təşkilatların maliyyəsini qeyri-mərkəzləşdirilmiş maliyyəni əhatə edir və mikro səviyyədə iqtisadiyyatı və sosial münasibətləri tənzimləmək və stimullaşdırmaq üçün istifadə edilir.

Kredit – bank sferası ölkənin banklarında və digər kredit idarələrdən ibarətdir.Ölkənin maliyyə sisteminə maliyyə fəaliyyətini həyata keçirən və tənzimləyən dövlət maliyyə institutlarıda (təşkilatlar və idarələr) aiddir.