Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

partiyada chiqarilgan qimmatli qog‘ozlarning o‘rtacha bahosi
; Q
i
 – i
partiyada chiqarilgan qimmatli qog‘ozlar xajmi (donalarda). 
Qimmatli qog‘ozlarga bo‘lgan baholarning o‘zgarib turishi munosabati bilan 
bahoning barqarorligini hisoblash muhim ahamiyat kasb etadi. Bahoning 
barqarorligi quyidagicha hisoblanadi:
Bahoning barqarorligi = 100 – variatsiya koeffitsienti. 
Variatsiya koeffitsienti teng: 
P
V
100



. 
Bu erdan






i
i
i
q
q
p
p
2

bu erda 
V
– variatsiya koeffitsienti; 

– o‘rtacha kvadratik chetlanish; 
R
i
–i
kun 
uchun kotirovka bahosi; 
P
– o‘rtacha oylik baho; q
i
 –i
bitim miqdori. 
Bozor xajmi ko‘rsatkichlari, uning sifatini xarakterlovchi ko‘rsatkichlar 
bilan to‘ldiriladi. Qimmatli qog‘ozlar bozori sifati ko‘rsatkichlariga quyidagilar 
kiradi: bozorning baholanishi, qimmatli qog‘ozlarning oboroti; davlat qimmatli 
qog‘ozlariga hizmat ko‘rsatish sarflarini davlat byudjeti xarajatlari va yalpi ichki 
mahsulotdagi hissasi.
Bozorning baholanishi (P/E –Prise/Earnings) – birja kapitalizatsiyasi 
summasini umumiy foyda summasiga nisbati bilan hisoblanadi, qimmatli 
qog‘ozlarni oboroti esa – davrdagi amalga oshgan bitimlar xajmini birja 
kapitalizatsiyasi summasiga nisbati bilan. 
Va nihoyat, qimmatli qog‘ozlar bozori korxonalari ko‘rsatkichlar, ya’ni fond 
birjalari ko‘rsatkichlari. Fond birjasining ko‘rsatkichlari birja kapitalini, 
personalini, daromad va xarajatlarini ifodalovchi ko‘rsatkichlarga bo‘linadi. 
Masalan, birja daromadlarini olsak, ular quyidagilardan tashkil topadi: fond birjasi 
hizmati bo‘yicha tushumlar; treyding uchun to‘lovlar; listing uchun to‘lovlar va 
boshqalar.
Qimmatli qog‘ozlar bozoridagi jarayonlarni o‘rganishda va baholashda, 
qimmatli qog‘ozlarning chiqarilshi, joylashtirilishi, muomalasi, daromadi va 

---

350 
daromadliligi ko‘rsatkichlaridan ham foydalaniladi. Statistikada bu ko‘rsatkichlar 
faqat statikada o‘rganilmasdan, balki dinamikada ham o‘rganiladi. 
Qimmatli qog‘ozlarni chiqarilishi (har bir emitent bo‘yicha alohida) ma’lum 
bir paytga chiqarilgan qimmatli qog‘ozlari soni va summasi (qiymati) bilan 
xarakterlanadi. 
Qimmatli qog‘ozlarni joylashtirish deganda biz ularni birinchi bozorini, 
ya’ni ilk bor sotilishini tushunamiz. Ma’lumki, qimmatli qog‘ozlarni ilk bor sotish 
bilan asosan emitentlar va vositachilar shug‘ullanishadi. Statistik hisobotlarda ilk 
bor sotilgan qog‘ozlarni soni va summasi to‘g‘risida ma’lumotlar keltiriladi. 
Ma’lumki, qimmatli qog‘ozlar bir necha bor sotilishi mumkin. Ularning 
sotilishi va qayta sotilishi ikkinchi bozor, ya’ni fond bozorida amalga oshiriladi. 
Qimmatli qog‘oz birjada sotilishi uchun, oldin kotirovka varaqasiga (listing) 
kiritilishi kerak. 
Har qanday qimmatli qog‘oz ham listingga kiritilavermaydi. Listingga 
kiritilish shartlari mavjud. Masalan, Nyu-York fond birjasiga kiritilishi uchun 
aksiya quyidagi talablarga javob berish kerak. Kompaniya aksiyasining balansdagi 
qiymati 18 mln.dollardan kam bo‘lmasligi; kompaniyani foydasi keyingi 3 yildan 2 
mln.doll. kam bo‘lmasligi; 100 va undan ortiq aksiyaga ega bo‘lgan 2000 
aktsioneri bo‘lishi; ochiq savdoga kamida 1100000 dona aksiya chiqargan bo‘lishi; 
ularning oylik oboroti 100000 donadan oshishi. 
Rossiyada bu talab pastroq. Masalan, MTsFBning ikki talabi mavjud: 
emitentning kapitali (sof aktivlari) summasi 50 mln. rub. kam bo‘lmasa (tijorat 
banklari uchun); 100 mln. rub. - boshqa emitentlar uchun. Qimmatli qog‘ozlar 
soni, tegishli ravishda 2500 va 5000 dona. Bulardan tashqari emitentlar MTsFBga: 
emissiya loyihasi; moliyaviy hisobot; e’lon qilingan va to‘langan dividendlar hajmi 
ma’lumotlarini topshirishlari kerak. 
Qimmatli qog‘ozlar muomalasi to‘g‘risidagi ma’lumotlar hisobotlarda 
ma’lum bir davrga beriladi. Ularga: sotilgan va sotib olingan qimmatli qog‘ozlar 
soni; sotilgan va sotib olingan qimmatli qog‘ozlar summasi va boshqalar kiradi. 

---

351 
Bunday ma’lumotlar emitentlar va qimmatli qog‘ozlarning turlari bo‘yicha alohida 
beriladi. 
Foizlar, dividendlar va kupondan olingan daromad qimmatli qog‘ozlarning 
daromad ko‘rsatkichlari hisoblaniladi. 
Mutloq daromad summasi aksiya bo‘yicha dividend summasiga tengdir. 
Dividend aksiyalar soniga proportsional taqsimlanuvchi sof foydaning bir qismi. 
Hukumat, aktsionerlik jamiyatlari, korxona va tashkilot obligatsiyalari 
bo‘yicha belgilangan daromad summasi ularning nominal qiymatidan foiz shakli 
usulida aniqlanadi. Bu summa obligatsiyaning necha yilga chiqarilganligiga 
bog‘liq. Muddat tugagandan keyin obligatsiya qaytarib sotib olinishi kerak. 
Obligatsiyalar, sertifikatlar va veksellar bo‘yicha daromad summasi 
belgilangan foiz stavkasi, ularning nominal qiymati va ulardan foydalanish 
muddatiga qarab aniqlanadi. 
Xazina majburiyatlari va hukumat obligatsiyalari bo‘yicha daromad hajmi 
kupondan olinadigan foiz stavkasi va qimmatli qog‘ozning o‘sgan qiymatiga 
bog‘liq. 
Aktsiya bo‘yicha daromad summasi dividendlar va aksiyalar sotib olish va 
sotish (kurs) narxlari farqining yig‘indisiga teng. 
Dividend summasi va normasi quyidagi formulalar bilan aniqlaniladi: 
100