Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

Р
КФД
Р
D
АХK
о



)
1
(
bu erda R - yillik ko‘zda tutilgan o‘sish sur’ati. Masalan, aniq bo‘lishicha 
kelgusida har yil o‘rtacha dividend 17 foizga ortadi. Bunda: 
AXQ = 
1114
21
,
0
234
21
,
0
17
,
1
200
17
,
0
38
,
0
)
17
,
0
1
(
200






so‘m. 
Bunday payta aksiyalar sotib olinsa maqsadga muvofiqdir. Qimmatli 
qog‘ozlar bozorida aksiyalarning haqiqiy narxi (AXN) ham aniqlanadi. AXN 
aniqlashda quyidagi formuladan foydalanamiz: 

---

356 
N
F
P
KFD
D
АХH



1
bu erda: D
1
– birinchi yil oxirida kutiladigan foydada dividendlar xissasi; F – foyda 
summasi; N – aksiyalar soni. 
Fond birjalari ko‘rsatkichlari dinamikasini o‘rganishda indeks metodi keng 
qo‘llaniladi. Hisoblanadigan indekslar, amaliyotda birja indekslar deb nom olgan. 
Birja indekslarining an’anaviy indekslardan farqi, ular faqat dinamikani 
xarakterlab qolmasdan, balki o‘rtacha darajalarga ham baho beradi. 
Aktsiya baholari bo‘yicha an’anaviy indekslar quyidagi formulalar bilan 
hisoblanadi. 
Bitta aksiya bo‘yicha
Guruh aksiyalari bo‘yicha
0
1
K
K
p
P
P
i

0
1
K
K
p
P
P
i

Maxsus indekslar quyidagi formula bilan 
N
P
P
N
j
kj
K



1
bu erda: R
K1 
va 
R
K0
-
turli aksiyalarning o‘rtacha sotish (kurs bo‘yicha) narxi; j - 
ma’lum kompaniyalarning aksiyalar soni (nomi); R
kj -
j sondagi aksiyalarni sotish 
(kurs bo‘yicha) narxi; N -aksiyalar soni. 
Dunyoga taniqli Dou-Djons indekslari hammasi shu formula bilan 
hisoblangan. 
Dou-Djons indekslari "Uoll Strit Djornel" jurnalining redaktori Dou nomi 
bilan bog‘liq. U kishi bu indeksni birinchi marta 1897 yilda 12 har turli aksiyalarni 
kursini qo‘shib, olingan natijani 12 bo‘lib hisoblagan. 
Dou-Djonsni 4ta indeksi mavjud: sanoat indeksi (30ta yirik kompaniya 
bo‘yicha); transport indeksi (20ta); kommunal (15ta); kompleks [
i
= 

---

357 
65·(30+20+15)]. Bu indekslarni "Dou Djons end kompani" kompaniyasi 
hisoblaydi va chop qiladi. 
Dou-Djons indeksini quyidagi gipotetik ma’lumotlar asosida hisoblash 
texnologiyasini ko‘rib chiqamiz (14.1-jadval). 
14.1-jadval 
Uchta mebel kompaniyasi aksiyalarining bozor bahosi va soni 
Ko‘rsatkichlar
Yillar
1-yil 
2-yil 
3-yil 
1. Aktsiyaning bozor bahosi, so‘m 
Buxoro mebel 
Toshkent mebel 
Quva mebel 
2. Aktsiyalar soni, ming dona 
Buxoro mebel 
Toshkent mebel 
Quva mebel 
2000 
1300 
1700 
6 
48 
72 
2100 
1500 
1840 
6 
48 
72 
1150 
1580 
1900 
12 
48 
72 
Birinchi yil uchun aksiyaning o‘rtacha bahosi teng:
сўм
P
1667
3
1700
1300
2000
1




сўм
P
1813
3
1840
1500
2100
2




14.1-jadvalda keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, 3-yilga kelib 
Buxoro mebel o‘z aksiyalarini ikkiga bo‘ldi, ya’ni aksiyalar soni ikki barobarga 
ko‘paydi. O‘rtacha baho bu o‘zgarishni hisobga olishi kerak. Shuning uchun 
o‘rtachani uchinchi yil uchun ikki variantda hisoblaymiz: 
1. Xech narsa o‘zgarmagan:
сўм
P
7
,
1926
3
1900
1580
1150
2





2. Aktsiya bo‘lindi. Bu variantda o‘rtacha bahoni hisoblashdan oldin 
o‘zgaruvchi koeffitsient – bo‘luvchi “D” hisoblanadi: 

---

358 
0
0
1
1
D
P
P
D




Bizning misolimizda:
7
,
1926
D
1900
1580
1150



bu erdan


4031
,
2
7
,
1926
:
1900
1580
1150




D
Uchchala kompaniyadan yana birortasi aksiyasini bo‘lishini e’lon qilguncha 
o‘rtacha birja baholarini hisoblashda yuqorida hisoblangan bo‘luvchidan 
foydalanib turiladi. Bu protsedura kurslarni vaqt bo‘yicha taqqoslash imkoniyatini 
beradi.
Demak, hisoblangan bo‘luvchidan foydalanib, uchchala kompaniya bo‘yicha 
uchinchi yil uchun aksiyani o‘rtacha bahosini aniqlash mumkin: 
сўм
P
7
,
1926
4031
,
2
1900
1580
1150
3




Hisoblangan o‘rtacha ko‘rsatkichlar asosida baho indekslarini hisoblaymiz:
%
76
,
108
0876
,
1
1667
1813
ёки
J


%
27
,
106
0627
,
1
1813
7
,
1926
ёки
J


Bu degani, o‘rtacha birja baholari ikkinchi yilda birinchi yilga nisbatan 
8,76%ga, uchinchi yilda ikinchi yilga nisbatan 6,27%ga o‘sgan. 
Har qanday o‘rtacha arifmetik miqdorlarga o‘xshab Dou-Djons indekslarini 
kamchiligi eng yuqori kotirovkaga ega bo‘lgan yoki qimmat aksiyalarni umumiy 
o‘rtacha ta’sirini hisobga olmaydi. Bu muammoni quyidagi formulani qo‘llash 
bilan xal qilish mumkin. 
j
k
j
j
kj
K
N
K
P
P




1
 
bu erda: 
R
kj
 -
bitmdagi K kompaniyani aksiyasini sotish bahosi; K
j
- shu kurs 
bo‘yicha sotilgan aksiyalar soni; 
N
j
- j
bitimdagi sotilgan aksiyalar soni. 

---

359 
Har turli kompaniyalarning aksiyalari bahosini dinamikasini tahlil qilishda, 
an’anaviy indekslar qo‘llaniladi: 





N
j
j
j
k
N
j
j
klj
N
P
N
P
Ip
1
0
1
bu erda: 
N
j
- 
j
nomli chiqarilgan aksiyalar soni. 
Qimmatli qog‘ozlar amaliyotida, bizga ma’lumki, ko‘pchilik milliy birjalar, 
o‘z mamlakatlari iqtisodiyotining o‘ziga xos xususiyatlarini hisobga olgan holda 
turlicha indekslarni hisoblashadi va chop qilishadi. Ular bizga ma’lum bo‘lsada, 
ularni hammasini bu erda keltirish va tahlil qilish bu darslikni vazifasiga kirmaydi. 
Bu ish maxsus "Birja statistikasi" darsligida amalga oshirilishi mumkin.