Ҳamid Шоdiev, Иbроҳim Ҳabibуllaev

15.2. Ishlab chiqarish schyoti 
 
Bu schyot
 
ishlab chiqarish bilan bevosita bog‘liq bo‘lgan 
jarayonlarni ifodalovchi ko‘rsatkichlar (Yalpi ishlab chiqarish, oraliq 
ist’emol, qo‘shilgan qiymat)ning hosil bo‘lishini ifodalaydi. 
Ishlab chiqarish schyoti tuzilishi sxemasi 
Ishlatilishi 
Resurslar 
2.Oraliq iste’mol 
3.Yalpi qo‘shilgan qiymat(1-2) 
4.Asosiy kapitalning iste’moli 
5.Sof qo‘shilgan qiymat(3-4) 
1.Yalpi 
ishlab 
chiqarish 
(yalpi mahsulot). 
Bu schyotning ko‘rsatkichlari ishlab chiqarish natijalarini tahlil qilish 
imkonini beradi. Ishlab chiqarish natijalari birinchi bor 
yalpi ishlab chiqarish 
(
YaICh
)
20
ko‘rsatkichi orqali qayd etiladi. Umuman aytganda, bu ko‘rsatkich 
barcha rezident institutsion birliklar tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlar va 
xizmatlar qiymatlarining yig‘indisidan iborat. Ma’lumki, har bir ishlab chiqaruvchi 
birlik ishlab chiqarish jarayonida boshqa birliklarning tovar va xizmatlarini 
ishlatadilar. Yani, har bir ishlab chiqaruvchi birlik yalpi mahsuloti ko‘rsatkichi 
tarkibida boshqa birliklarning mahsuloti qiymati bor. Ishlab chiqaruvchi birliklar 
yalpi mahsulotlarini tarmoqlar, sektorlar va mamlakat miqyosida jamlanganda, bu 
ko‘rsatkichning tarkibida ishlab chiqarish davrida ishlatilgan tovarlar va xizmatlar 
qiymati borligi sababli, yalpi mahsulot ko‘rsatkichi tarkibida qiymatlar qayta-qayta 
20
Ялпи ишлаб чиқариш ва Ялпи маҳсулот (ЯМ) кўрсаткичлари адабиётларда тенг манода ишлатилади.

---

379 
hisobga olingan bo‘ladi. Shuning uchun, bu ko‘rsatkich ishlab chiqarishning 
o‘lchovi bo‘la olmaydi. Bu ko‘rsatkich ishlab chiqarishning haqiqiy hajmini 
hisoblashda foydalanish mumkin bo‘lgan birinchi ko‘rsatkichdir.
Yalpi mahsulot ko‘rsatkichi iqtisodiyot tarmoqlari va sektorlari hisoblarida 
tovar ishlab chiqarilgan davrdagi (sotilgan vaqtidagi emas) bozor baholarida 
(narhlarda) asosiy baholarda hisoblanadi. Shuni ta’kidlash lozimki, agar iqtisodiy 
birlikka davlat tomonidan bevosita ishlab chiqarish uchun subsidiya berilgan 
bo‘lsa, bu qiymat ham yalpi mahsulot tarkibiga qo‘shib hisoblanadi. Masalan: 
bolalar kiyimi tikadigan fabrika hisobot davrida 100 birlik miqdorda bevosita 
ishlab chiqarish uchun subsidiya olgan bo‘lsin. Uning ishlab chiqarish xarajatlari: 
oraliq iste’molga 200, mehnat haqiga 150, bevosita ishlab chiqarish uchun soliqlar 
50 birlik bo‘lsin. Bunda fabrikaning asosiy baholardagi yalpi mahsuloti qiymati 
(YaM) quyidagicha hisoblanadi. 
YaM=200+150+50+100=500. 
YaM ko‘rsatkichining ahamiyatini e’tiborga olgan holda, uni iqtisodiyotning 
turli sektor va tarmoqlarida hisoblash usullari bilan yaqindan tanishib chiqamiz. 
Iqtisodiyotning turli tarmoq va sektorlarida yalpi ishlab chiqarish 
(YaICh)ko‘rsatkichini hisoblash metodlari turlicha. Ayniqsa, xizmat ko‘rsatish va 
moddiy ne’matlar ishlab chiqarish, bozor va nobozor ishlab chiqarish sohalarida bu 
ko‘rsatkichni hisoblash metodlari bir-biridan tubdan farq qiladi. Quyida 
iqtisodiyotning turli sektorlarida YaICh ko‘rsatkichini hisoblash usullarini ko‘rib 
chiqamiz. 
Nomoliya korxonalari sektoriga
kiruvchi tovar ishlab chiqaruvchi 
korxona va tashkilotlar YaICh ko‘rsatkichi quyidagi formula orqali aniqlanadi:
YaICh = M
p
+ ∆TM
bu erda: YaICh - yalpi ishlab chiqarish(yalpi mahsulot); M
p
- sotilgan mahsulot va 
xizmatlar qiymati; ∆TM -tayyor mahsulot zaxirasining va tugallanmagan ishlab 
chiqarishning o‘zgarishi. 
Tayyor mahsulot zaxirasining o‘zgarishi quyidagi formula orqali aniqlanadi: 
∆TM =∆TMZ
0
+∆TMZ
b

---

380 
bu erda: ∆TMZ
0
- zaxiradagi mahsulotning davr oxiridagi qiymati; ∆TMZ
b
-
zaxiradagi mahsulotning davr boshidagi qiymati.