Suv hayotiy muhitning ekologiyasi.
Suv- tabiatning qimmatbaho resursi bo’lib,
biosferaning mavjudligini ta’minlovchi moddalar almashinishi jarayonlarida o’ta
muhim rol o’ynaydi. Suv insoniyatning madaniy hayotining shakllanishi va taraqqiy
etishida sayyoramizdagi boshqa tabiiy resurslarga nisbatan sezilarli rol o’ynaydi.
Suvning sanoat va qishloq xo’jaligidagi ahamiyati beqiyosdir.
Uning maishiy
ehtiyojlarini qondirish uchun zarur vosita ekanligi hech kimga sir emas. Suv inson
organizmi, barcha o’simlik va hayvonlar tarkibini tashkil qiladi. Ko’plab tirik
mavjudotlar uchun yashash muhiti vazifasini bajaradi.
Atrof-muhitning gidrologik va gidrogeologik tarkibining shakllanishida bizning
sayyoramiz uchun xos bo’lgan suvning umumbashariy aylanma harakati katta
ahamiyatga ega. Bu haqda biosfera mavzuida ma’lumot berilgan.
Suv vodorod (11,11) bilan kislorod (88,89) ning kushilishidan xosil bo’ladi. Uning
sodda formulasi N2O, suv bug’i, suyuq suvning molekulasi ikki sodda molekula (N2O)-
gidroidining kushilishidan tashkil topadi. Muz esa 3 ta sodda molekulaning (N2O)3-
trigidroidining birikishidan yuzaga keladi. Sayyorada suvning umumiy miqdori 1,5-2,5
mlrd.km
3
ga teng bo’lib, bir gektar yer betiga 30 t dan suv tug’ri keladi. Yer yuzasidagi
suvning miqdori kuyidagi jadvallarda keltirilgan. Suvning xillari ko’p, ya’ni artezian
suvi,
tozalangan, ichimlik, sanoat, texnika, ogir, toza suvlar bo’ladi.Yuqoridagi
jadvallar bo’yicha yer sharidagi suv zahiralari okean, dengizlar,daryolar, ko’llar,
sun’iy suv havzalar, to’g’
va kutub muzliklari, yer osti suvlari, tuproq va atmosfera
suvlaridan iboratdir.
Suvning quyosh energiyasi va og’irlik ko’chi ta’siri ostida gidrosfera, litosfera va
biosferani kamrab oluvchi o’zaro aylanma harakati dunyoda namlik almashinuvi yoki
suvning tabiatda aylanib yurishi tufayli gidrosferaning turg’un holati bo’zilmaydi.
Yerdagi barcha suvlar paydo bo’lishi jihatidagina emas, balki doimo harakatda ekanligi
va aylanib yurishiga ko’ra ham bir xildir. Suvning aylanib yurishi hamma joyda to’vsiz
davom etib, unda bir qator xalkalar (atmosfera, okean, litogen, tuproq, daryo, ko’l,
biologik xo’jalik xalkalari) qatnashib, okean-atmosfera-ko’ruklik
berk tizimni omil
qiladi. Suvlarning tabiatda aylanib yurishini ta’minlovchi asosiy ko’chlar quyoshdan
keladigan issiqlik energiyasi va og’irlik ko’chidir. Quyosh issiqligi ta’sirida suvning
bug’lanishi, suv bug’laring kondensatsiyasi va boshqa xildagi jarayonlar sodir bo’ladi,
og’irlik ko’chi ta’sirida esa yomg’ir tomchilarining yerga tushishi, daryolar oqimi,
tuproq va yer osti suvlarining harakati yuzaga keladi. Ko’pincha bu ikki xil ekologik
omil birgalikda kengayishi, ko’plab suv omborlari va kanallarning
bunyod etilishi
namlikning shu hududdagi harakatiga sezilarli darajada ta’sir ko’rsatadi.
Suv yer sharida eng ko’p tarqalgan va xususiyatlariga ko’ra, o’ziga xos, ajoyib
moddadir. Umuman, tabiat va tiriklik, inson hayotini bu zarur moddasiz – suvsiz
tasavvur etish qiyin. Tabiatdagi barcha jarayonlarda suv ishtirok etadi. Suv faqat
tabiatning
muhim xossasigina emas, balki xalq xo’jaligining taraqqiyotiga ta’sir
ko’rsatuvchi muhim oddiy boylikdir.
Tabatda suv 3 xil holatda uchrab, turli joylarning ob-havo va iqlim sharoitining
shakllanishida muhim o’rin tutadi. Suvning issiqlik sig’imi daraxtga nisbatan ikki
barobar, qumga nisbatan 5, temirga nisbatan 10, havoga nisbatan esa 3000 barobar katta
.1m
3
suv 1°S ga sovuganda 3000 m
3
havoni 1°S isitadi. Suv issiqlik sig’imining havo va
quruqlikdagi tog’ jinslariga qaraganda kattaligi iqlimni yumshatishda muhim
ahamiyatga ega bo’lib, Yerdagi issiqlik va dinamik jarayonlarga katta ta’sir ko’rsatadi.
Bundan tashqari, atmosferadagi suv bug’lari yerga tushadigan quyosh nurlariga nisbatan
shu yofiltet vazifasini bajaradi.
Suyuqlik orasida suvning yuqoriga tortish ish xususiyati simobdan keyin turadi.
Shu tufayli suv kapiliar orqali tuproq va tog’ jinslaridan o’tib yuqoriga - o’simliklarga
tomon harakat qiladi. Bu tuproq hosil bo’lishi va o’simliklar
oziqlanishining, binobarin,
qishloq-xo’jaligining zarur shartidir. Suv tabiatda kimyoviy jihatdan hech qachon toza
bo’lmaydi, chunki ukkuchli erituvchidir. Shuning uchun ham uning tarkibida doimo
erigan va muallak holatdagi har xil moddalar bo’ladi.
Gidrosferaning atmosfera, litosfera va biosfera bilan o’zaro ta’siri natijasida suv
turli moddalarga ta’sir ko’rsatib eritmalar hosil qiladi. Shuning uchun suv har xil gazlar
va tuzlarning turli konsentratsiyadagi eritmasidir. Suv o’ta harakatchangilgi tufayli
modda va energiya tashuvchi qo’dratli vositadir. U yer ustidagi xilma-xil moddalarni
bir joydan ikkinchi bir joyga kuchirib yuradi.Suvning bu 3 xil jarayon yuz beradi.
-
erroziya;
-
moddalarning bir joydan ikkinchi joyga olib ketilishi;
-
akkimulatsiyani
o’z
ichiga oladi.
Bular muhim geomorfologik omil rolini uynaydi. Suvning nurash va tuproq hosil
bo’lishidagi roli, ayniksa, kattadir. Lekin tabiatdagi eng muhim ahamiyati shundaki,
organik hayot uchun asos bo’lgan fotosentiz jarayonida qatnashadi. Suv inson
organizmining o’sib rivojlanishi va fiziologik funksiyalarida ham katta roli uynaydi:
o’rta yoshdagi odam organizmining 70% suvdan iborat.
U oziq moddalarini
o’zlashtirishda va hazm qilishda katta ahamiyatga ega (13-rasm).
Do'stlaringiz bilan baham: 
