АMАLIY MASHG’ULOTLАR MAVZULARI
1-AMALIY MASHG‘ULOT
EKOLOGIYA FANINING BO’LUMLARI.
Mashg‘ulotning maqsadi:
Ekologiya atamasi, predmeti
vazifalari va usullari
haqida tushuncha xosil qildirish hamda ekologiyaning tabiatni muhofaza qilish va undan
oqilona foydalanishda nazariy asos ekanligini asoslab berish.
Mashg‘ulotning qisqacha mazmuni
: Ekologiya fani tirik organizmning yashash
sharoitlari va shu organizmlarning o‘zlari yashab turgan muhit bilan o‘zaro murakkab
munosabatlari, hamda shu asosda tug‘iladigan qonuniyatlarni o‘rganadi.
Ekologiya umumiy va xususiyga bo‘linadi.
Umumiy ekologiya ekotizimlar – populyasiyalar, tabiiy guruhlarning tuzilishi
hamda funksiyasini, bajarish prinsiplarini, xususiy ekologiya esa muayyan taksonomik
kategoriyalarni aniq ekologik guruhlarni o‘rganadi.
Populyasiya ekologiyasi
populyasiyalar – umumiy territoriya va genofondga to‘plangan bir turga mansub
individlar yig‘indisini o‘rganadi. Suvda yashovchi organizmlar va ulardan tashkil topgan
tizimlarni gidrobiologiya o‘rganadi.
Ko‘pincha ekologiya, ayrim turlarni muhit bilan o‘zaro munosabatini
tekshiradigan aut ekologiya va o‘simliklar guruhini hamda biogeotsenozlarni
o‘rganadigan
sinekologiyaga
bo‘linadi.
Populyasiya
ekologiyasi
ba’zan
autekologiyalarga, ba’zan
sinekologiyalarga kiritiladi, ba’zida esa alohida bo‘lim
demekologiyaga ajratiladi. Ekologiyaning ko‘pgina sohalari aniq amaliy yo‘nalishga ega.
Masalan: qishloq xo‘jalik
ekologiyasi, odam ekologiyasi, radioekologiya, poleekologiya,
ijtimoiy ekologiya, ekologiya va xuquq, mintaqaviy ekologiya, hayvonlar ekologiyasi,
qushlar ekologiyasi, qadriyatlar ekologiyasi, suvo‘tlar ekologiyasi va x. k. lar.
“Ekologiya” tushunchasi 1866 yili nemis biologi
E.Gekkel tomonidan fanga kiritilgan. Ekologiya so‘zi “oikos” uy-joy “logos”-
fan demakdir, ya’ni uning ma’nosi tirik organizmlarning yashash sharoiti yoki tashqi
muhit bilan o‘zaro munosabatini bildiradi.
Ekologiya xalq xo‘jaligining turli sohalarini rivojlantirishda asosiy baza bo‘lib
xizmat qiladi va ekologiyaning asosiy vaziflari quyidagilardir:
Biotsenozlar hosil qilish (sun’iy yaylovlar, qumlarning uchishini to‘xtatish, tuproq
eroziyasiga qarshi ko’rashish, shaharlarni obodonlashtirish)
Qishloq xo‘jalik ekinlarini ekologik rayonlashtirish;
O‘simliklarni iqlimlashtirish; O‘simliklarni
zararkunandalardan muhofaza
qilishning
ekologik asoslarini ishlab chiqish. Atrof muhitdagi antropogen o‘zgarishlarni
o‘rganish va muhitni yaxshilash usullarini asoslash. Biologik rekultivatsiya ishlari.
Yuqori hosildorlikni, asosiy o‘simliklarni optimal zichligini aniqlash. Ekologik xavfni
oldindan aniqlanishi va uni oldini olish.
Tabiatda oz uchraydigan va yo‘qolib borayotgan o‘simlik hamda hayvonlarning
muhofazasi, ularni ko’paytirish yo‘llarini ishlab chiqish.
Tabiiy boyliklardan unumli foydalanishning ilmiy asoslarini ishlab chiqish.
1.
Havoning tozaligini asrash.
2.
Suvning musaffoligini, zilolligini asrash, ifloslanishiga yo‘l ko’ymaslik.
Shunda y qilib, to‘g‘ri ekologik normallashtirish- bu har qanday ekologik ob’ektni
muhofaza qilishda ilmiy asos bo‘lib xizmat qiladi, tabiatda muvozanat bo‘lishining oldini
oladi.
Ekologik ilmiy tadqiqotda ko‘pincha tasviriy,
taqqoslash, tajriba hamda
ekotizimlarni modellashtirish uslublaridan nisbatan keng foydalaniladi. Ekologiyada
tajriba va modellashtirish uslublaridan nisbatan keng foydalaniladi.
Tajriba tadqiqotchi tomonidan yaratilgan sharoitda borayotgan ma’lum tabiiy
ko’zatishdir. Bu yerda ma’lum obe’ktga (individ, populyasiya, biogeotsenoz) ta’sir
etayotgan omil kuchining ortishi yoki kamayishi namuna bilan taqqoslanadi.
Ilmiy tadqiqot ishlari laboratoriya va dala sharoitlarida olib boriladi. Dala sharoitida
olib boriladigan tajribalarga misol qilib turli qishloq xo‘jaligi o‘simliklarini sug‘orish,
o‘g‘itlashning tuproqqa ta’siri’ har hil usullarda ishlov berish bilan hosildorlikning
o‘zgarishi, shuningdek har xil ekologik omillarning hayvonlar mahsuldorligining ta’siri
kabilarni ko‘rsatish mumkin. Bunday tajribalar yovvoyi o‘simliklar va hayvonlarda ham
olib boriladi.
Ekologiyada laborotoriya sharoiti tabiiy sharoitga to‘liq to‘g‘ri kelmaydi, lekin tirik
organizmlardagi hayotiy jarayonlarning ba’zi tomonlarini
laboratoriya sharoitida
aniqlash mumkin.
Model olamdagi muayyan hodisani abstrakt tasvirlashdan iborat bo‘lib,
ushbu hodisani nisbatan oldindan aytib berish imkonini beradi. Odatda model so’z bilan
yoki grafik tarzda ifodalaniladi. Ammo aniq miqdoriy ma’lumotlar kyerak bo‘lsa, unda
statistik va va qat’iy matematik model bo‘lishi lozim.
Masalan: hasharotlar populyasiyasidagi individlar sonini ma’lum vaqtda
o‘zgarish imkonini beradigan matematik tasvirlash biologik nuqtai nazaridan maqsadga
muvofiq hisoblanadi.
Ekologiya fani populyasiyalar, turlar, biotsenozlar, biogeotsenozlar, biosfera va
ekologik modellar kabi tushunchalar ekologiya fanini manbai bo‘lib hisoblanadi. Shuning
uchun ham odatda umumiy ekologiya 4 bo‘limga bo‘linadi;
1.
Autekologiya («autos»-yunoncha so‘z bo‘lib-«o‘zi» degan ma’noni
bidiradi) ayrim turlarning ular yashab turgan
muhit bilan munosabatlarini, turlarning
qanday muhitga ko‘proq va o’zviy moslashganligini yoritadi.
2.
Sinekologiya («sin»-yunoncha so‘z bo‘lib, uning ma’nosi «birgalikda»
demakdir) biogeotsenozlaring tuzilishi va xossalarini, ayrim o‘simlik va hayvon
turlarining o‘zaro aloqalarini hamda ularning tashqi muhit bilan munosabatlarini
o‘rganadi.
3.
Populyasion ekologiya - populyasiya so‘zi (franso’zcha bo‘lib
«populus» -
«halq, aholi» degan manoda) populyasiyalar dinamikasi, ma’lum sharoitlarda turli
organizmlar sonining o‘zgarishi (biologik dinamikasi) sabablarini tekshiradi.
«Populyasiya» deb o’zoq muddat davomida
muayan bir joyda yashaydigan,
o‘sadigan bir turga yoki individlar yig‘indisiga aytiladi.
4.
Ekotizimlarni tadqiq qilishning rivojlanishi ekologiyaning yangi bir
bo‘limini, ya’ni biosfera (yunoncha «bios»-«hayot», «sfera»- «shar») haqidagi ta’limotni
vujudga keltirdi. Ushbu ta’limotning asoschisi V.I.Vyernadskiy hisoblanadi.
