Odam fiziologiyasi fanidan laboratoriya mashgulotlari pdf

---

4 
1-Laboratoriya mash ulot 
Fiziologik tekshirishlarda q llaniladigan asboblar 
Umumiy fiziologiyani 
rganishda talabalar turli xildagi apparat va 
asboblardan foydalanadilar. Ularni ilgari ximiya va fizika laboratoriya ishlarida 
ishlatganlar. Ayniqsa keyingi yillarda kompyuterlarni kirib kelishi talabalar 
hayotida inqilobiy zgarishlar kiritdi. Lekin ba`zi apparat va asboblar esa maxsus 
fiziologik tekshirishlar uchun m ljallangan. 
Fiziologik laboratoriya jihozlari oddiy richaglardan tortib, 
lchash va 
jarayonlarni qayd qilishni bajara oladigan elektron apparatlargacha b lgan 
sistemalarni z ichiga oladi. Shuning uchun ham talaba zining diqqat e`tiborini 
rganilayotgan fiziologik jarayonga jalb eta olishi, tajribada ishlatilayotgan 
apparat yoki asbobning ishlash darajasini aniqlay bilishi, hamda fiziologik 
jarayonlarning k rsatgichini qayd qila olishi kerak. 
Tirik t qimalarning faoliyatini kuzatish uchun ularga ta`sir etish kerak. 
Fiziologiya mash ulotlarida biror organni kuzatish uchun turli sun`iy, 
ta`sirlovchilardan foydalaniladi. Bular mexanik (igna sanchish, zarba), kimyoviy 
(ishqorlar, kislotalar va hokazolar), issiqlik omillari va elektr toki b lishi mumkin. 
Laboratoriya mash ulotlarida q llaniladigan eng qulay 
toki 
hisoblanadi, chunki uning kuchini va ta`sir etish vaqtini lchash mumkin. Eng 
asosiysi elektr toki rganiladigan t qimani shikastlamaydi. 
T qimalarni ta`sirlash uchun asosan doimiy tok laboratoriya sharoitida 
akkumulyatordan yoki maxsus xildagi gazotronli va katodli tkazgichlar elektr 
tarmoqlariga ulanadi. Biroq ta`sirlovchi tokning kuchi b sa a kuchidan 
oshmasligi lozim. T qimalarga elektr toki bilan ta`sir etish uchun elektrodlar 
ishlatiladi. Ular odatda platina va kumushdan yasaladi. 
Fiziologiyadan laboratoriya mash ulotlarini hayvon ustida 
tkaziladigan 
tajriba yoki jarrohlik vaqtida jarrohlikda ishlatiladigan asboblardan foydalaniladi. 
Lekin laboratoriya sharoitida tkaziladigan ba`zi tajribalarda maxsus asboblardan 
ham foydalaniladi.
(1-rasm) 
1-rasm. Fiziologik tajribalarda foydalaniladigan asboblar. 

---

5 
Fiziologiyaning 
amaliy 
mash ulotlarini 
tkazishda 
hayvonlardan 
foydalaniladi. K pincha laboratoriya ishlarida baqadan foydalaniladi. Ba`zi hollarda 
issiq qonli hayvonlar ustida ham tajriba tkaziladi. Bunda oq sichqon, kalamush, 
dengiz sichqoni, quyon, itlar ustida tajriba olib boriladi. Hayvonlar ustida tajriba 
tkazish uchun ularni harakatsizlantirish lozim. Harakatsizlantirish bir necha usullar 
bilan amalga oshiraladi. 
1. Hayvonlarni rgatish. Masalan, itlarni maxsus stanoklarga rgatish y li 
bilan turli tajribalarni amalga oshirish mumkin. 
2. Hayvonlarni bo lab quyish. Masalan, quyon, mushuk, itlarni maxsus 
jarrohlik stoliga yotqizib oyoqlarini stol atrofiga arqon bilan bo lab tortib q yiladi. 
3. Narkoz (efir, spirt, uretan). berish y li bilan tinchlantirish. Fiziologik 
amaliyotda narkoz kamdan kam ishlatiladi. Baqani narkozlash uchun 10% spirt 
eritmasi yoki 2% efir eritmasi ishlatiladi. Shisha idishga efir yoki spirt eritmasiga 
namlangan paxta solinadi va baqani 10-5 minut quyib yuboriladi. U b shashib 
harakatsizlanib qoladi. 5%uretan preparatidan 1 mm teri ostiga yuboriladi. Uning 
ta`siri 15-20 minutdan s ng boshlanadi. 
4. Hayvonlarning nerv sistemasini shikastlantirish y li bilan tinchlantirish. Masalan, 
baqani harakatsizlantirish uchun uning orqa miyasi shikastlantiriladi. Buning uchun 
baqani yuqori ja i no ora pardaning orqa qismidan tkir qaychi bilan tezlikda olib 
tashlanadi. Pastki ja saqlab qolinadi. Hamma ish bajarib b lgandan keyin zond orqa 
miyaga kiritilib, orqa miya buziladi. Yirik hayvon (quyon, mushuk, it)larni 
harakatsizlantirish uchun esa bosh miyadan uzunchoq miya ajratiladi. 
Elektrostimulyatorlar.
Fiziologik tekshirishlarda t qimaning ba`zi xususiyatlarini 
rganish uchun uni q z atish zarur b ladi. Bunday hollarda stimulyatorlardan 
foydalaniladi. Elektrostimulyatorlar vaqt birligi ichida turli sondagi impul`slar va har xil 
kuchlanishdagi tok zarbini olishga imkon beradi. Bunday impul`slarning berilishi 
muddati va kuchi eksperimentator ixtiyoriga bo liq. Stimulyatorning ish rejimi, ya`ni 
yakka impul`s yoki impul`slar seriyasini yuzaga keltirish apparat panelidagi ish rejimini 
zgartiruvchi tutqichlar yordamida boshqariladi.
(2-rasm) 

---

6 
2-rasm. Elektr stimulyator. 
Hozir k pchilik fiziologik laboratoriyalarda 
quv elektron stimulyatori 
ishlatiladi. Bu stimulyatorning asosi elektron lampalar yoki tranzistorlardan iborat 
tebranishlar generatoridir. Bu apparat 
zgaruvchan tok tarmo iga ulanadi. Unda
elektrodlarni ulash uchun maxsus nuqtalar va paneli yuzasida tutqichlari hamda
shkalalari bor. quv elektron stimulyatorining oldingi pane
astota
burash bilan 1s.da kerakli chastotadagi ta`sirini berish va boshqarish tutqichi orqali har 
bir ta`sirning davom etish muddatini millisekundlarda 
zgartirish mumkin. 
Amplituda
a amplituda diapazoni tumbleri yordamida ta`sir kuchlanishini 
(ta`sirlash kuchini) nlab millivol`tdan bir necha n vol`tgacha zgartirilsa b ladi. 
tutqichini siljitish bilan preparatga ta`sir beriladi. Bundan tashqari, t qimalarni 
ta`sirlash uchun SIF 5 impul`sli stimulyator ham laboratoriya tekshirishlari va quv
mash ulotlari uchun m ljallangan. SIF 5 chastotasi, davom etish vaqti va amplitudasi 
boshqarib turiladigan t
ri burchakli impul`slar generatoridir. 
Elektrodlar.
Elektrodlar t qimalarga tok tkazish uchun xizmat qiladi. Induksion 
tok zgaruvchan va qisqa vaqt ichida tadi. Shu sababli t qimalar induksion tok 
bilan ta`sirlanganda tok zanjirida qutblanish b lmaydi. Bu metall elektrodlardan 
foydalanish imkonini beradi. T qimalarni ta`sirlash uchun q llaniladigan elektrodlar 
bir biriga yaqin joylashgan ikkita mis yoki kumush simdan iborat. 
Tok manbalari.
Fiziologiya mash ulotlarida q llanadigan apparatlarni 
ishlatishda bajariladigan ishning maksadiga qarab 
zgaruvchan yoki doimiy tok 
manbalaridan foydalaniladi. 
zgaruvchan tok bilan ishlaydigan apparatlar 
q llaniladigan b lsa, ularni bevosita yoki transformatorlar orqali shahar elektr 
tarmo iga ulanadi. Doimiy tok bilan bajariladigan ishlar uchun esa akkumulyatordan 
yoki zgaruvchan tokni doimiy tokka aylantirib beradigan apparatlardan foydalaniladi.
Akkumulyatorlardan foydalanish laboratoriya xodimlari uchun ancha noqulay, chunki 
akkumulyator uchun, elektrolit tayyorlash, zaryadlash va boshqa q shimcha ishlarni 
bajarish kerak b ladi. Buning ustiga akkumulyator uzoq vaqt ishlatilmay qolsa, uning 
kuchlanishi pasayib ketib qayta zaryadlashga t
ri keladi. Shu sababli zgaruvchan 
tokni doimiy tokka aylantirib beradigan vositalardan foydalanish ancha qulay. 
Fiziologiyaga doir laboratoriya ishlarini bajarishda masalan, muskullarning 
qisqarishini qayd qilish uchun uchiga ingichka (plyonka) pero ulangan engil 
harakatlanuvchi richaglar
miograflar
ishlatiladi. Miograflar deyarli qarshilikka 
ega b lmagandan ularni izotonik miograflar deyiladi a). Bundan tashqari, muskul 
qisqarganda rivojlanadigan muskul tonusini (tarangligi) qayd qilish uchun 
q llanadigan miograflar b lib, ular izometrik miograflar deb ataladi. 
Kimograf
-fiziologik laboratoriyalarda keng q llaniladigan yozib oluvchi 
asbob. Fiziologiya mash ulotlarida har xil harakatlarni (yurak qisqarishi, muskul 
qisqarishi va hokazolar) yozib olish uchun kimografdan foydalaniladi. Kimograf 
asosan uch qismdan: 1) shtativ, 2) soat mexanizmi, 3) barabandan tuzilgan. 
Kimograf tayanch qismi 
qga joylashtirilgan baraban (D=15, N=18), soat 
mexanizmi b yicha ishlaydi. Barabanni gorizontal 
qda joylashgan muft 
aylantiradi. Baraban yuzasiga oq qo oz lenta tortilib qo oz uchlari elim bilan 
yopishtirib q yiladi. S ngra kerosinli chiroq alangasi ustida 1- 2 sm balandda 
ushlab bir tekisda dudlanadi. Bu ishni juda extiyotlik bilan bajarish lozim. Chunki 

---

7 
qo oz alanga uchiga tegib ketishi, yaqin 
tursa sar ayib qolishi, natijasida qayd 
qilinadigan jarayon aniq k rinmay 
qolishi mumkin. Dudlangan qo ozga 
kimogramma yozilgandan keyin uni 
kesib barabandan ajratiladi va stolga 
q yib ingichka uchli shisha tayoqcha 
bilan tushuntirish belgilari yoziladi. 
S ng qo ozning bir uchidan pinset 
bilan tutib kimogrammali yuzasini 
yuqoriga qaratgan holda kanifolning 96
0
spirtdagi 5% li eritmasi q yib q yilgan 
foto vannaga tushiriladi. Keyin qo oz 
quritish 
uchun 
osib 
q yiladi. 
Miografning 
chiz ichi 
kimografga 
yaqinlashtiriladi va olingan natijalar 
yozib olinadi. (3-rasm) 
3-rasm. Kimograf: 
1-soat mexanizmi, 2-pirpirak, 3-friksionli uzatkich, 4-disk, 
5-baraban, 6-shtativ.
Mariya kapsulasi yordamida turli xil harakatlarni istalgan baraban qo ozga
yozish mumkin. Vaqtni belgilaydigan asbob sim ralgan elktromagnit altakdan 
tuzilgan. 
altak ustida yozadigan prujinali pero bor. Bu asbob yordamida t qima 
ta`sirlangandan boshlab javob berguncha tgan vaqtni, organizmga turli moddalar 
yuborganda ularning ta`siri yuzaga chiqquncha ketgan vaqtni 
lchash uchun 
q llaniladi. 
Elektrkimograf 
bu ancha takomillashgan kimograf b lib, uning barabani 
elektr motor bilan harakatga keladi. Oddiy kimografdan uning afzalligi shundaki, 
baraban harakatining tezligi eksperimentator ixtiyoriga bo liq, shu tufayli 
tekshirish paytida vaqtni aniqlab beradigan priborga ehtiyoj qolmaydi. 
Baqani jonsizlantirish usullari.
Fiziologiyadan laboratoriya mash ulotlarida 
baqadan keng foydalaniladi va u albatta jonsizlantiriladi.
Baqaning harakatsizlantirishning qonli usuli
. Baqani chap q lga olib, 
(orqasi yuqoriga b lsin) bosh barmoq bilan uning orqasidan ushlanadi va 
k rsatgich barmoq bilan uning boshi pastga qarab egiltiriladi. Bunday holatda 
uning ensa qismi yaxshi k rinadi, qaychini tkir uchi o izni chekka qismidan 
kiritilib, ensa chuqurchasi sohasidan yuqorigi ja i olib tashlanadi. Shunda orqa 
miya kanali yaxshi k rinadi, zond yoki ignani aylanma harakati yordamida orqa 
miya kanalida joylashgan orqa miya jarohatlantiriladi. Shunda barcha reflekslar 
y qoladi. Bu esa bosh va orqa miyani ishdan chiqqanligidan dalolat beradi. 
Baqaning harakatsizlantirishning qonsiz usuli.
Agarda ignani ensa 
chuqurchasiga kiritib bosh va orqa miyasi ishdan chiqarilsa ham baqa harakatsiz 
holatga keladi. Bunda baqa boshini kesib tashlashning hojati y q. 
Baqani fiksasiyalash.
K pchilik fiziologik amaliyotda baqa ishlatiladi. Asab 
muskulga oid tajribalarda orqa miyali baqa q l keladi. Orqa miyali baqani 

---

8 
lchami 20x10 sm li parafinli taxtacha ustiga yotqizilib, harakat qilmasligi uchun 
igna bilan sanchib q yiladi. Fiksasiya qilingan baqani oyoqlari yaxshilab tortiladi. 
B lmasa fiksasiya yaxshi natija bermaydi. 
Ma`lumki, mash ulotga ajratilgan preparat tajriba vaqtida fizik va 
ximiyaviy jihatdan t
ri keladigan muhitda saqlansa, ya`ni u kerakli miqdorda 
tuz ma`lum harorat va hamda etarli miqdorda kislorodga ega b lgan eritmaga 
tushirib q yilsa, bir necha soatgacha 
z faoliyatini saqlab tura oladi. 
tqaziladigan tajribalarning turlariga qarab har xil t qima preparatlari ishlatiladi. 
Masalan, ancha oddiy tajribalar baqa t qimalarida 
tkaziladi. Ular xona 
haroratida zini yaxshi saqlaydi va preparat solingan shisha idishdagi eritmaga 
kislorod oson diffuziyalanadi. T qimalar uchun fiziologik eritmalarning maxsus 
reseptlari ishlab chiqilgan, 
Organizmdan ajratilib olingan ba`zi organlarning yashash qobiliyatini saqlash 
uchun tarkibi qonga yaqin b lgan eritmalardan foydalaniladi. Bunday eritmalarga 
fiziologik eritma Ringer, Ringer-Lok va Tirode eritmalari kiradi. (1-jadval.) 
Turli fiziologik eritmalarning kimyoviy tarkibi 1,0 l. distillangan suvda, gr.
hisobida. 1-jadval 
Eritma 
NaCl 
KCl 
CaCl
2
NaHCO
3
MgCL
2
NaH
2 
PO
4
Glyu- 
koza 
Fiziologik eritma sovuq 
qonli hayvonlar uchun
0,5-0,7 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
Fiziologik eritma issiq 
qonli hayvonlar uchun 
0,85-0,9 
- 
- 
- 
- 
- 
- 
Sovuq qonli hayvonlar 
uchun Ringer eritmasi 
6,5 
0,14 
0,1 
0,2 
- 
- 
- 
Issiq qonli hayvonlar 
uchun Ringer eritmasi 
8,0-7,0 0,17-0,4 0,1-0,25 0,1-0,5 
- 
- 
- 
Sovuq qonli hayvonlar 
uchun 
Ringer-Lokk 
eritmasi 
6,7-7,0 0,1-0,3 0,1-0,25 0,1-0,2 
0,5 
- 
Issiq qonli hayvonlar 
uchun 
Ringer-Lokk 
eritmasi 
9,0 
0,42 
0,24 
0,15 
- 
- 
1,0 
Tirode eritmasi 
8,0 
0,2 
0,2 
1,0 
0,1 
0,05 
1,0 
Eritmalar yangi distillangan suvda tayyorlanadi va ularning pH 
t qimalarning normal pH ga, ya`ni 7,2 -7,8 ga teng b lishi zarur. 
Foydalaniladigan ximiyaviy moddalar mumkin qadar analitik ximiyada 
q llaniladigan darajada toza b lishi kerak. Kal`siy xlorid namlikni 
ziga 
tortuvchan b lganligi uchun ishlatish oldidan qizdirib olish lozim.
2-Laboratoriya mash ulot. 
Nerv-muskul preparati tayyorlash 
Nazariy qism: 
Markaziy
asab tizimi organizm barcha hujayra va 
to`qimalarning ishini boshqaradi. Asab tolalarini organizm boshqaruvidagi rolini 
mushak ishi boshqarilishida yaqqol kuzatish mumkin. Mushak va asabning