Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti amaliy filologiya fakulteti

1.3. Otlarda kelishik kategoriyasi

Ot yoki otlashgan so'zlarning boshqa bir so'zga tobeligini ifodalaydigan kategoriyalar kelishik kategoriyasi deyiladi. Kelishik ot bilan otni,ot bilan fe'lni yoki boshqa biror turkumdagi soʻzni oʻzaro ma’no sifatlarini koʻrsatib. shu soʻzning gapdagi vazifasini belgilaydi. Otlarning kelishik qoʻshimchalarini olib oʻzgarishi turlanish deyiladi. Shu boisdan kelishik qoʻshimchalari turlovchi qoʻshimchalardir Kelishik shaklidagi soʻz boshqa soʻzlar bilan grammatik aloqaga kirishadi. Kelishikli so'zning gapda biror gap bo'lagi vazifasida kelishi qaysi kelishik shaklida qo'llanishi bilan bog'liq.
Masalan: Peshonasini stulning suyanchigʻiga qoʻyib sukutga choʻmgan. Otaqoʻzi nogohon "dik" etib oʻrnidan turdi. (O.Yo.) Bu gapdagi peshona soʻzi ni qoʻshimchasi bilan stul soʻziga, stul so'zi esa -ning qoʻshimchasi bilan suyanchiq soʻziga, suyanchiq soʻzi -ga qo'shimchasi bilan qoʻyib soʻziga, oʻrni soʻzi -dan qoʻshimchasi bilan turdi soʻziga tobedir. Otaqoʻzi soʻzi kelishik qoʻshimchasiga ega emasligi uchun hokim holatda qo'llanilgan. Kelishik shakllari so'zlarni o'zaro aloqasini ta'minlab, to'ldiruvchi (peshonasi, suyanchigʻiga, sukutga), aniqlovchi (stulning) hol (o'rnidan) vazifalarida kelgan. Kelishiklar ko'pincha sintaktik vazifa bajaruvchi shakllar hisoblanadi. Biroq ma'lum bir kelishikdagi shakl gapda turli gap boʻlagi boʻlib kelishi mumkin. Masalan: Vatanni kelgindilardan ozod qilish - dunyodagi eng katta mardlikdir. (P.Q.) Sal vaqt o'tgach qishloq kasalxonasidan chaqirilgan vrach va hamshira ayol qutichalarini koʻtarganicha chiqib kelishdi. (O'. U.) Ushbu gaplardagi chiqish kelishigi qo'shimchalarini olgan so'zlar to'ldiruvchi va hol vazifalarida kelgan. Kelishik qoʻshimchasini olgan soʻzning turli vazifalarni bajarishi qaysi turkumdagi soʻz bilan bogʻlanishiga ham bogʻliq. Bu hol, ayniqsa, oʻrin-payt va chiqish kelishigi qoʻshimchalarida yaqqol seziladi. Ushbu qoʻshimchalarni olgan ot yoki otlashgan soʻzlar, harakat nomi bilan bogʻlansa hol vazifalarida keladi. Shuningdek, oʻrin-payt, chiqish kelishiklari qoʻshimchasini olgan soʻz oʻrin, payt ma’nolarini ifodalasa hol: Bular mehmonxonaning quyirogʻidan joyoldilar. (O.) Boshqa ma’nolarni ifodalasa toʻldiruvchi vazifasini bajaradi.
O'zbek tilida olti kelishik kategoriyasi mavjud: bosh kelishik, qaratqich kelishigi, tushum kelishigi, joʻnalish kelishigi, oʻrin-payt kelishigi, chiqish kelishigi.
Har bir kelishikni aks ettiruvchi maxsus qo'shimchalar mavjud bo'lsa-da, bosh kelishikda bunday qoʻshimcha yo'q. Shunga koʻra bosh kelishikdagi soʻz boshqa kelishiklardan farqli ravishda oʻzi bogʻlangan soʻzni oʻziga tobelaydi. Shuning uchun bosh kelishik asosiy kelishik. qolganlari esa vositali kelishikdir.
Kelishik shakllarini olgan so'zlar boshqa so'zlar bilan quyidagicha bog'lanadi.

1. 
   Kelishiklar ot bilan otni bogʻlaydi. Ikromjonning yuragikuyardi. (S.A.)
   
2. 
   Kelishiklar ot bilan fe’lni bog'laydi. Aziz yelkasini qisdi.(O'.U.) Eshon boshini qimirlatdi. (0.)
   

3.Kelishiklar ot bilan boshqa soʻzlarni ham oʻzaro bogʻlaydi. lyul kunlarining birida. (A.Q.) Xavfi umumiydan tashqari (P.Q.) va hokazo.
Ot bilan otni bosh va qaratqich kelishiklari, ot bilan fe’l va boshqa turkumdagi soʻzlarni bosh, tushum, joʻnalish, oʻrin-payt, chiqish,ba’zan qaratqich (kunlarning biri, mehnatning zoʻri) kelishiklari oʻzaro bogʻlaydi.