Alisher navoiy nomidagi toshkent davlat o‘zbek tili va adabiyoti universiteti amaliy filologiya fakulteti

Yaxshining yomoni boʻlguncha, yomonning yaxshisi boʻl. (Maqol.)

7. 
   Olmoshlar qaratqich kelishigida kelganda. Bizning fakul-tetda ham majlis bor. (A.Q.) Chunki ne qilsa ham ular mening yurtdoshlarim. (P.Q.)
   

Belgisiz qaratqich kelishigi quyidagi bogʻlanishlarda qo'llaniladi:
Bir predmet yoki narsa ikkinchisiga umumiylik asosida bogʻlangan bo'lsa. Lekin undan beridagi chiroqsiz uy ayvonida qandaydir sharpa sezildi. (P.Q.)
Uning yozuvchilik ishidagi kamoloti va o'qishi qanday ekanini bilmoqchi. (A.Q.)
(2-jadval)
2-jadval

t/r	Kelishik	qo‘shimchasi	misollar
1	Bosh kelishik	0	oshiq, uy
2	Qaratqich kelishigi	-ning	oshiqning, uyning
3	Tushum kelishigi	-ni	Oshiqni, uyni
4	Jo‘nalish kelishigi	-ga(-ka,-qa)	Oshiqqa, uyga
5	O‘rin-payt kelishigi	-da	Oshiqda, uyda
6	Chiqish kelishigi	-dan	Oshiqdan, uydan

II bob. Otlarning yasalishi

2.1. Affiksatsiya usuli

Otlar ikki xil-affiksatsiya va kompozitsiya usuli bilan yasaladi. Shunga muvofiq, ot
yasashning affiksal va kompozitsion qolipi mavjud. Bu qolip ham oʻz oʻrnida
unumli unumsiz; mahsuldor va kammahsul turga boʻlinadi.⁶
Ot yasovchi qolipning aksariyati koʻp ma’noli. Quyida ularni koʻrishimiz mumkin:
1.Shaxs oti yasovchi affikslar
Bu guruhdagi otlar katta miqdorni tashkil qilganidek, turli ma'nolarni ham ifodalaydi. Shaxs oti yasovchilar orasida eng faol va turli ma'nolardagi otlar yasovchi qo'shimcha- chi qo'shimchasidir. Bu qo'shimcha barcha so'z turkumlari va boshqa tillardan kirgan so'zlarga ham qo'shilib quyidagi ma'nolarni ifodalovchi otlar yasaydi.
- chi: ot, sifat, son va harakat nomidan ot yasaydigan serunum affiksdir:
ov+chi, ish+chi, a’lo+chi, yolg‘on+chi, ikki+chi, ellik sentner+chi, kurash+chi, o‘quv+chi. Bu otlar umumiy ma’nolariga ko‘ra bir necha uyadosh guruhlarni tashkil etadi:1) kasb, mutaxassislik bilan shug‘ullanuvchi shaxs otlari: ishchi, neftchi, sportchi, qo‘shiqchi, bo‘zchi, hisobchi, tunkachi, tilchi; 2) asosdan anglashilgan harakat va hodisada ishtirok etuvchi shaxs otlari: jangchi, isyonchi, hasharchi; 3) asosdan anglashilgan harakat va hodisa bilan shug‘ullanuvchi shaxs oti: respublikachi, himoyachi, xabarchi kabilar shular jumlasidandir.–chi af-fiksi ba’zi ot yasovchilar bilan ma’nodoshlik hosil qiladi. Shu bois ular qo‘shilgan o‘zakdosh so‘zlar sinonimik munosabatda bo‘ladi: chorva+ chi-chorva+dor, ko‘mak+chiko‘mak+dosh, mehnat+chi-mehnat+kash, til+chi-til+shunos. Bu affiks so‘roq, taajjub, kuchaytiruv ma’nolarini anglatuvchi - chi yuklamasi bilan shakldoshdir:
terim+chi, terim-chi.