Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V

Tabiatdagi и!кап narsa. 
Tirik jo n iv o r la r o rasid a eng 
kattasi - baliq, jonsizlar o rasida - qamish; jonlida baliq 
ulkan, jonsizda qamish y o ‘g ‘on.
D u ny o d ag i eng k a tta tog* - K ap -tau, eng k a tta suv 
M uhit, eng k atta daraxt 
qamish, hayvonlar shohi - sher, 
arslon, qushlardan semurg‘dir. Sem urg‘ningikki boshi bor. 
Bir boshi o d am larg a xos gapiradi, ikkinchisi qushlardek 
kuylaydi. Eng k atta ilon - ajdaho, eng k atta baliq jayin.
Q o‘rqmas sigir. 
Q adim zam o n]ard a Surayyo o ‘n ikki 
yulduzdan iborat ekan. U pay tlard a bahor, yoz b o ‘lmagan, 
faqat boqiy qish h u k m ro n lik qilgan. S h u n d a hayvonlar 
Surayyoni tutish va uni y o 'q o tish g a q a ro r qilishibdi. Ot 
t o i 'tta , tuya esa ikkita yulduzni ushlabdi va uni oyo g ‘ining 
o stig a olib, m a ja q la b ta s h la b d i. O ltitasi esa sigirning 
t u y o q l a r i o s tig a t u s h i b d i . A m m o s ig ir y u ld u z l a r n i
czg'ilamabdi, oltovi ham sog‘-omon qolibdi. Shundan beri 
qish olti oy d av o m cta d ig a n boMibdi. S h u n d a b a r c h a
hayvonlar ajablanishib, sigirdan s o ‘rashibdi.
20

---

- Nega yulduzlarni qo'yib yubording?
Sigir shunday javob beribdi:
- Issiqda qovjiragandan k o ‘ra, saharlab sovuqda yurgan 
yaxshi.
Shundan beri sigirlar sovuqdan qo'rq ish m as ekan.
ANIM IZM
Animizm (lat. Anim a - jon, ruh
) odam larning tabiatga 
sig‘inishi va unga itoat etishi asosida yuzaga kelgan din shakli 
hisoblanadi. Anima («jon» va «ruh») odam vafot etganidan 
so ‘ng uning joni tabiatdagi jonsiz narsalarga k o ‘chishiga 
inonishdir. Animistik tushunchaga k o 'ra. inson tabiatdagi 
narsa-hodisalar bilan o ‘zini mushtarak holda tasavvur etadi, 
tabiat inson qiynalganida, u ojizlikka tushib qolganida unga 
jonli o d a m d e k y o rd am beradi. T u rk iy xalqlar o ‘rtasida 
saqlangan k o 'p la b afsonalarda animizm tushunchasi o ‘z 
ifodasini topgan. Masalan, o ‘zbek xalq og'zaki ijodidagi «Oq 
b ilakxon» e rta g id a yigit to sh g a aylanishi, «Ochil-ochil 
qamishlar», «Yoriltosh»da qizlarning iltijolari, yolvorishlari 
natijasida mo'jizalar r o ‘y berishi buning yorqin misolidir.
Qadimgi turkiylar tabiat kuchlarida pinhoniy kuch va 
ruhning borligiga ishonishgan. Ularning fikricha, oy, quyosh, 
m om aqaldiroq va chaqm oqlarning ham o ‘z ruhi mavjud. 
G o ‘yo ruhlar erkaklik va ayollik jinsiga mansub edi. Ayol 
ruh malikasi « 0 ‘may» deb atalgan. M ahm ud Koshg'ariy ona 
qornidagi bolalarni 0 ‘may muhofaza qiladi, deb hisoblashi 
ham uning ruhlarga bo'lgan ishonchini k o ‘rsatadi. Yer va 
suvni, ayniqsa. kuchli ruhga ega deb hisoblashgan. Bular 
turkiy qavm lar o ‘rtasida turlicha nom da «Yer-Su», «Yer- 
Sub», «Y er-S uv», «Suv-Yer», «Y ir-Sub», « S u b-Y er» ) 
aytilgan. Qadimda turkiy qavmlar istiqomat qilgan Sibir (Sib­
il) vodiysining nomi ham ana shu muqaddas tushunchalar 
hosilasi bo'lgan degan farazlar mavjud.

---

Qadimgi turkiy xalqlarga mansub «Odamning yaratilishi» 
afsonasi ham animizm mahsulidir.