o lm ay d i. Badiiy a d a b i y o t d a T a n g r in i y o r, m a ’s h u q a
timsolida tasavvur etish a n ’analari mavjud. 0 ‘g ‘uz xoqonga
nu r orasida k o ‘ringan chiroyli qiz - bu Tangri edi. U shu
q a d a r q u d ra tli k uchki, k u lsa o s m o n n i ( o ‘z m a k o n in i)
kuldiradi, yig‘lasa yig'latadi.
D ostonda 0 ‘g‘uz xoqon o ‘ziga ham roh tutingan
nurdan
uch farzand ko ‘radi. Ularga Kun, Oy, Yulduz ismlari beriladi.
Demak, bunday nomlanishda ham osmon jismlari Tangri
emas, aksincha ular Osmon
Tangrining mehridan yuzaga
kelgan muqaddas farzandlardir.
Professor N .R ahm onov «K o‘hna bitiktoshlar» kitobida
keltirishicha, «Sibirdagi turkiy va boshqa xalqlar tilida ham
Tangrining ilohiy mazmuni va osmon m a ’nosi saqlangan.
Masalan, evenklar tangara deb osmon va xudoni aytadilar.
M ordvalar esa Tangri deganda faqat osmonni tushunadilar.
M o ‘g ‘ullarda ham Tangrining faqat osmon m a ’nosi bor,
ilohiy m azm uni y o ‘q. Y o q u tla rd a ilk mifik k o ‘rinishi -
keyingi davrdagi turli afsona qoldiqlari singdirilgan holda
saqlangan.
Qadimgi turkiy muhitdagi Tangri obrazi qorachoy-bolqor
folklorida ham uchraydi. Qorachoy-bolqorlar qadimgi turkiy
m adaniyatga asoslangan mifologik
tasavvurlarning k atta
qatlamini saqlagan. Q orachoy-bolqorlar mifologiyasidan
bizgacha tu r k - m o ‘g ‘ul pan teon i T an grig a b a g ‘ishlangan
uchta gim n-qo‘shiq saqlangan. Ularning har biri o ‘ziga xos
kuyga va ijro xususiyatiga ega. Tangri bu qo'shiqlarda yer,
osmonni yaratuvchi, yerdagi barcha jonzotlarning homiysi
sifatida kuylanadi».
Qadimgi yunon va turkiylar tafak k u rida xudo osm onda
tasavvur etilishigako‘ram ushtaraklik, shu bilan bilga farqli
to m o n lar ham mavjud. Turkiylarda K o ‘k deyilganda ikki
m a ’n o - T a n g ri (ram ziy) va o sm o n (asl) tu s h u n ilg an .
Beruniy «Hindiston» asarida k o ‘rsatishicha, yunonlar ham
Zevsni ramziy va tabiiy m a ’n od a tushunganlar. M iloddan
26
oldingi V asrda yashagan yunon shoiri Kratos
falakni Zevs
deb atagan. Bu ramziy m a ’nosidir. Zevs x udolar xudosi
ekanligi uning tabiiy m a ’nosi hisoblanadi. Turkiylarda K o‘k
misolida Tangrining yagonaligi tan olinadi va u lu g ‘lanadi.
Y u n o n m ifologiyasida esa k o ‘p xudolik l a r g ‘ib etiladi
h a m d a x udolar o d am shaklida tasavvur etiladi. H ar bir
xudoning o ‘z vazifasi bor. U lar o'lmasligi bilan odam lardan
fa rq qiladi. Lekin x u d o la r o d a m la r k o ‘zid an u z o q d a ,
h a m i s h a b u l u t l a r b ila n q o p l a n g a n O lim p t o g ‘id a
yashaydilar. Qadimgi turkiylar ham Zevsni o ‘zlariga Tangri
deb tushunishi va boshqa m a ’budalarga h am sig‘inishi ular
h am diniy e’tiqodlarining ilk shaklida k o ‘p xudolikni tan
olganligini k o ‘rsatadi. Tangrining yagonaligiga ishonish esa
turkiylardagi diniy qarashlar
asrlar davom ida shakllanib
borganligidan nishonadir.
G ero d o t skif mifologiyasiga asoslanib, Gestiya, Zevs,
Geya, ulardan keyin Apollon va Falak Afrotidasi, Gerakl
va Aris, Poseydonlarni skiflar sig‘inadigan x u d o la r deb
k o ' r s a t a d i . T a rix c h i q a d im g i y u n o n tilid a g i x u d o la r
nom ining skifcha nomlanishini ham keltiradi: Gestiya -
Tabiti, Zevs - Papay, G e y a - a p i ,
Appolon -Toytosir, Falak
Afrotidasi - Argimpasa, Poseydon - Fagimasad. Tabiti oila,
olov xudosi nomi bilan ulug‘lanadi va Zevsning xotini Geya
bilan tenglashtiriladi. Unga «skiflar malikasi» nomi beriladi.
Antik davr bilimdonlaridan biri D.S.Rayevskiy skif shohi
Q oloqsay o ‘z hukmdorligini m ustahkam lash m aqsadida
m a ’b u d a T a b itik a uylangan, degan fikrni bayon etgan.
F.Sulaym onovaning skif tilida Zevs Papay, Geya -
Api deb
nomlanishiga Papay turkiy tilda boboy, ota, Api - opa, ona
deb izoh berishi h am e’tiborga loyiqdir. Bu s o ‘zlarning
h o z irg i tu r k i y l u g ‘a t l a r d a o ‘rni s a q l a n i b q o lg a n va
iste’m olda bor. Skiflar Gestiya - Tabitini xudolarning eng
birinchisi deb bilishi va sig‘inishi ehtimol otashparastlikning
t a ’siridir. Y unon mifologiyasida otash m a ’budi - Gefest
ikkinchi darajali m a ’budlar qatorida turadi.
27
M a rk a z iy Osiyo x a lq la rin in g m u q a d d a s yo dgorligi
« A v e s to » h a m y u n o n va M a r k a z i y O siy o x a lq la r i
mifologiyasining m a ’budlari o ‘rtasida
yaqinlik borligini
k o 'r s a t a d i . M a s a la n , b u tu n m a ’b u d l a r m a ’b u d i Zevs
vazifasini oliy shoh A hura M azda bajaradi. Olov m a ’budi
Gefest Zevsning, olov ilohi Arta esa A hura Mazdaning o ‘g‘li.
Y unonlarda qonli urushlar m a ’budi Ares, zardushtiylarda
y o v u z k u c h l a r ilohi A n g r a M a n y u , Q u y o s h m a ’budi
yunonlarda Gelios, Markaziy Osiyo xalqlari mifologiyasida
esa Mitra, yunonlarda barcha m a ’bud va m a ’budalar Olimp,
Markaziy Osiyo xalqlari mifologiyasida X ara to g iarid a turib,
olamni boshqaradilar.
Do'stlaringiz bilan baham: 
