Alisher navoiy nom idagi samarqand davlat um versiteti a bdu r ash id a b d u r a h m o n o V

Gaya Marta. 
«Avesto»da ilk foniy o dam - G ay a M arta 
haq id a rivoyatlar keltirilgan. U zardushtiylikda yer yuzida 
yashagan birinchi odam sifatida tasavvur etiladi. 0 ‘rta asr 
m a n b a la r id a uning nom i G a v o m a r d , G a y o m a t, G o p a t 
shoh, Q o'b o dsh o h , Kayumars tarzida bitilgan. G ay a M arta 
ikki vujudli, h o ‘kiz va o d am dan tashkil topgan. Uni ezgulik 
x u d o s i A x u r a M a z d a D a n ti y a d a r y o s in i n g b o ‘yidagi 
A r ’y a n a V e ja d a y e tm is h k u n m o b a y n i d a y a r a t g a n .
D aryoning chap sohilida odam , o ‘ng q irg ‘o g ‘ida ho 'kiz 
t u r g a n . G a y a M a r t a i n s o n i y a t d u s h m a n i A x r im a n
to m onidan o ‘ldirilgan.
Gavomard - Buqaodam yoki sigir, ecliki, q o ‘yga xos ayrim 
tuyoqli odam lar haqidagi afsonalar o'zbek xalqi o'rtasida 
keng tarqalgan. Gerodot «Тапх» kitobida qadimgi turkiylar 
qavmi issidonlar haqida yozar ekan, unga tog‘da ecliki tuyoqli 
o d a m l a r y as h a s h i h a q i d a h ik o y a q ilg an lig in i ay tad i.
44

---

«G o 'ro 'g 'li» turkumidagi dostonlarning qahram onlaridan 
R a y h o n a r a b ayri tu y o q deb t a ’riflan ad i. T u r k oiimi 
Abdulqodir Inon XIII a s r d a m o ‘g ‘ullar o ‘lkasida sayohatda 
b o ‘lgan Plano Karpini o 'z xotiralarida it boshli, sigir oyoqli 
qavmlarni ko'rganligini yozgan. Xorazm ertaklaridan «Gul 
uzuk»da yarmisi odamga, yarmisi q o 'to sg a o'xshaydigan 
odamlar haqida hikoya qilinadi.
O 'z b e k xalqi o 'r t a s i d a J o ' m a r d q a s s o b , J o n m a r d i
qassob, G av m ard nomi bilan b og'langan rivoyatlar ham 
«Avesto»dagi G ay a M a rta obraziga bog'lanadi. Rivoyat 
qilishlaricha. o d a m larg a g o 's h t yeyishni birinchi m a rta
o ' r g a t g a n k ish i J o ' m a r d d i r . U A n u s h i r v o n d a v r i d a
yashagan bo'lib, kunduzi qassoblik, kechasi podshohlik 
vazifasida o'tirgan va yomon odamlarni jazolagan. Jo 'm a rd
H o 's h a m sh o h n in g o 'n yettinchi avlodidan hisoblangan. 
H o 's h a m s h o h mol terisidan kiyim tikish, j u n d a n m ato
to'qish, egar yasash kabi hunarlarga ega bo'lgan. Devlar 
unga h o 'kiz terisini yopib, abadiy qolishni buyurgan.
Folklorshunos M. Jo'rayev J o 'm a r d qassob nomining 
kelib ch iq ish in i m ifo lo g ik a f s o n a la r a s o s id a s h u n d a y
izohlaydi: «Qadim zam onlarda G avm ard ismli kishi bo'lgan 
ekan. Uning B aqar (H o'kiz) degan do'sti ham bor ekan. U 
bir kuni ertalab uyqudan uyg'onib qarasa, h am m a yerlar 
k o 'm - k o 'k ekan. Shunda u qari kishilardan: «Bu qanday 
hoi?» deb so'rabdi. Qariyalar: «Bu 
navro'z, u qish fasli 
tugaganidan darak berayapti», - debdilar. Shu payt shayton 
kelib vasvasaga solibdi, G a v m a rd o 'z d o 's tin i o 'ld irib , 
go'shtini pishirib. dasturxonga tortibdi. Boshqa odam lar 
b o 'l s a , y e r d a k o ' k a r g a n o ' t l a r d a n o v q a t t a y y o r l a b ,
dasturxonga qo'yibdilar. G avmardning qilgan ishidan xabar 
to p g a n o d a m l a r : « I lo y o j u v o n m a r g b о ' 1!» - d eb
qarg'abdilar. Shundan so'ng uning nomi Juvonm arg bo'lib, 
keyinchalik J o 'm a r d deb atala boshlangan ekan. N av ro 'z 
b a y r a m i n i n i s h o n l a s h , d a s t u r x o n n i k o ' k a t l a r d a n
45

---

tayyorlangan ta o m la r bilan bezash va g o 's h tn i iste’mol 
qilish o ‘sha v aq td an qolgan deydilar. J o ‘m a rd n i bo'lsa, 
qassoblar o'zlariga pir deb bilishar ekan».
Bu afsona o'zbek xalq og'zaki ijodi mahsulidir. Lekin 
u n d a «Avesto»da A ngro M ay n y u boshchiligidagi yovuz 
kuchlar D antiya daryosining chap sohilidagi o dam G aya 
M arta va o ‘ng qirg‘o g ‘idagi Buqaga qilgan xuruji m a ’lum 
d a r a ja d a o 'z ifodasini to p g a n . Bu v oqea zard u sh tiy lik 
taqvimi bo'yicha ilk b a h o r kunlariga to 'g 'r i keladi.
O d a m b o s h li, h o ' k i z q i y o f a s i d a g i h a y k a l c h a l a r
0 ‘zbekiston (jumladan, S am arqand shahri yaqinidagi Tali 
B a r z u te p a lig i, X o r a z m v il o y a ti n in g S h o v o t tu m a n i 
hududi)dan topilgan.