A n t ik d a V r fa L sa fa si

Epikur fizikasi.
Epikur tom onidan fizikaviy nazariyaning 
yaratilishi am aliy m aqsad bilan belgilangan: odam larni xudo va oxirat 
oldidagi qo‘rquvlardan ozod qilish va ularga qalb osoyishtaligiga 
erishishda yordam berish. X udolam ing m avjudligini inkor qilmagan 
holda, u xudolar insonlam ing ishlariga aralashmasligini va inson 
xudolarning 
rahmini 
keltirishi, 
ulardan 
gunohlarini 
kechirishini 
so'ram asligi m um kinligini, turli m aqbul yoki nom aqbul odatlam i jiddiy 
qabul qilmasliklari iozimligini k o ‘rsatishga harakat qilgan. Bundan 
tashqari, um rboqiylikni inkor qilgani holda, u insonni o ‘limdan, qo ‘rqish 
hissidan xalos qilishga umid bog'lagan. O 'lim oddiygina so ‘nisli, his 
qilish va qandaydir hissiyotlam ing to ‘liq y o ‘qolishi bo‘lsa, bizni oxiratda 
kutadigan jazolar y o ‘q b o ‘lsa, o ‘lim dan nim a uchun q o ‘rqish darkor? 
“0 ‘lim ning bizga hech qanday aloqasi y o ‘q, chunki parchalanib ketgan 
narsa, hech nim ani his qilmaydi, his qilmaydigan narsaning esa bizga 
hech qanday aloqasi y o ‘q”220.
Epikur fizikasi asosini atomistik m aterializm tashkil etadi. U 
D em okrit atom istik m aterializmidan ancha t'arq qilib, uni sezilarli 
darajada yangi m azm un bilan bovitadi. 0 ‘z atomizmi uchun Epikur 
ikkita his etib b o ‘lm aydigan boshlang‘ich fikrni, prinsipni qabul qiladi:
1. Mavjud b o ‘lmagan narsadan hech bir narsa paydo b o im ay d i.
2. Olam hozir qanday bo ‘lsa, avval ham, bundan keyin ham shunday 
b o ‘lib qolaveradi.
M azkur prinsiplar Epikurning o ‘z fizikaviy ta ’limotida Demokrit 
tizim iga tayanganini k o ‘rsatadi (garchi uni birm uncha o ‘zgartirgan 
bo'lsa-da). Bu to ‘g ‘risidagi F.Koplston m ulohazalariga m urojaat qilsak, 
quvidagicha talqinning guvohi bo‘lamiz.
“20 C opleston F. History o f philosophy. V o l.l. —N ew York-Lonclon-Toronto-Sydiiey-
A uckland. 2003. P.401.
205

---

1. Epikum ing fizikada Dem okrit atom izm iga tayangani tushunarli, 
chunki u uning o ‘z m aqsadga erishishiga muvofiq bo ‘lgan. Aynan 
D em okrit atom larning m exanik harakati bilan barcha narsalarni 
tushuntirgan va shu y o ‘sinda xudoning ishtirokini umuman inkor 
qilmagan; ruh ham tana kabi atom lardan tashkil topganligiga ishontirgan 
holda um rboqiylikni inkor qilish uchun qulay bo‘lgan fikrlarni tak lif 
qilgan. Epikuriy fizikasining ushbu amaliy maqsadini, ayniqsa, ajoyib 
badiiy tilda yozilgan “De Rerum N atura” kitobida aniq kuzatish mumkin. 
H ech nimadan hech nim a hosil boMmaydi, hech nim a hech nim aga 
aylanadi, deya uqtirgan Epikur, bu bilan keksa kosm ologlam ing fikrini 
takrorlagan. “Va, avvalam bor, biz shuni tan olishim iz kerakki, hech nima 
m avjud b o ‘lm agan narsadan hosil b o lm ay d i, chunki agar shunday 
bo‘lganida, hech qanday urug‘ga hojat qolm asdan, barcha narsa barcha 
narsadan hosil b o ‘ laverar edi. V a agar y o ‘qolayotgan narsa mavjud 
bo'lm agan narsaga parchalanganda barcha narsa allaqachon y o ‘q b o ‘lib 
ketgan b o ‘lar edi, chunki parchalanishdan hosil b o ‘lgan narsa mavjud 
b o ‘lmas edi”.
2. Ushbu satrlam i Lukretsiyning fikriari bilan taqqoslab k o ‘ramiz: 
narsalam ing hech nim adan paydo bo‘la olmasligi, tu g ‘ilgandan so ‘ng 
hech nim aga aylana olm asligining isbotlanganligi m a’lum. Tajribada 
kuzatilayotgan m odda (jism )lar a w a l m avjud b o ‘lgan moddiy m ohiyatlar
— atom lardan tashkil topgan va ushbu m oddalarning o ‘limi ularning 
tashkil etuvchi m ohiyatlarga parchalanishidan boshqa narsa emas. 
Demak, dunyodagi jam iki narsalarni tashkil etuvchi K oinotning dastlabki 
elem entlari A tom lar va B o ‘shliqdir. “Koinot yagona umumiy sifatida 
jism ni tashkil etadi: bizning his qilish organlarim iz har bir m uayyan 
holatda bizga jism lam ing haqiqatan ham mavjudligini bildiradi; bizning 
hissiyotlarim izning 
guvohligi 
esa, 
a w a l 
aytganimdek, 
bizning 
Lo‘g ‘ridan-to'g‘ri 
qabul 
qilinm aydigan 
barcha 
narsalar 
haqidagi 
m ulohazalarim izning mezoni bo'lishi zarur. Bundan tashqari, agar biz 
b o ‘shliq deb nom lagan narsa m avjud b o ‘lm aganida edi, jism lar qayerda 
v an im alar oralig‘ida harakatlanishini bilmagan bo ‘lar edik. Ayni paytda, 
ulam ing harakatlanishi aniq, buni hissiyotlarim iz tasdiqlaydi. Shuni 
q o ‘shim cha qilishim iz zam rki, ushbu fikrni qabul qilm asdan turib, 
atribut yoki jism va bo‘shliqning tasodifiy xususiyati bo'lishi mumkin 
em asligini, barcha m avjudotlarga xos bo ‘lgan hech qanday umumiy 
xususiyatga erishish mum kin em asligini anglab b o ‘lm aydi”.
3. A tom lar kattaligi, shakli va og ‘irligiga ko ‘ra farq qiladi 
(epikurchilar ulardan a w a l o ‘tgan atom istlar nim a deyishlariga
206

---

qaramasdan, atom lar o g ‘irlikka ega deb hisoblaydilar), ular ajralmas va 
ularning m iqdori ham cheksiz. Avval ular vertikal b o ‘ylab pastga qarab 
harakatlangani holda bo ‘shliqda “ja la ” b o ‘lib yog‘iladi. Lukretsiyning 
ta ’kidlashicha, atom lar b o ‘shliqda chang zarralari quyosh nurida 
harakatlangani kabi harakatlanadi. B undan kelib chiqadigan fikr shundan 
iboratki, epikurchilar atom lar bir-biriga parallel bo‘lgan to ‘g 'ri ehiziqlar 
b o ‘ylab harakat qiladi, deb o'ylam aganlar, chunki agar shunday holat 
yuzaga kelganida edi, ular orasidagi to ‘qnashuv faqatgina Ilohiy 
aralashuv tufayligina sodir b o ‘lishi m um kin edi. Dunyo qanday vujudga 
kelganini izohlash uchun Epikur atom larning bir-biri bilan to ‘qnashishi 
mum kinligini qabul qilishga m ajbur b o ‘Igan; bundan tashqari, bir 
vaqtning o ‘zida u erkinlik (ixtiyori o ‘zida b o ‘lish) qay tarzda paydo 
bo‘lganiga izoh berishga intilgan (epikurchilar bunga qattiq ishonganlar). 
Shu sababli u alohida atom lar g ‘ayriixtiyoriy ravishda qiyshiq chiziq 
b o ‘ylab yoki to ‘g ‘ri chiziqdan o g ‘ishgan holda harakatlana boshlaydi, 
deya 
ta ’kidlashgan. 
Xuddi 
shuningdek, 
atom larning 
dastlabki 
to'qnashuvlari sodir bo ‘lgan va barcha narsalar bir-biridan b o ‘sh 
kengliklar bilan ajratilgan va shu tufayli son-sanoqsiz dunyolar 
(interm undia) hosil bo‘lishi natijasida aylanm a harakatlam i yuzaga 
keltirgan holda barcha narsalar aralashib ketgan.
Inson qalbi tekis va yum aloq atom lardan tashkil topgan, biroq 
hayvonlardan farqli ravishda, ular yurakda joylashgan ham da q o ‘rquv va 
quvonchning nam oyon b o ‘lishi bilan tasdiqlanuvchi ratsional ibtidoga 
ega. Irratsional qism, hayot tam oyili butun tana bo‘ylab sochilib ketgan. 
0 ‘lim holati sodir b o ‘lishi bilan qalb atom lari bir-biridan ajralib ketadi 
ham da qabul qilish jarayoni to ‘xtaydi: o ‘lim - bu qabul qilishning 
m avjud emasligi.
Epikurchilar stoiklam ing antropotsentrik teleologiyasini to ‘liq inkor 
qilganlar va ularning teoditsiyalari bilan umumiy hech nim aga ega 
b o ‘Im aslikka intilganlar. Inson aziyat chekadigan yovuzlik Koinotning 
Iloh tom onidan boshqarilishi g ‘oyasi bilan umuman mos kelm aydi. 
G o ‘zal va baxtiyor xudolar dunyolararo m akonda (unterm undia) mavjud 
b o ‘ladilar; ularning odam lar bilan, ular nim a yeb, nim a ichishlari ham da 
grek tilida so'zlashishlari bilan umuman ishlari y o ‘q. Xudolarning 
hokim iyati va ularning sokin m askani k o ‘rinib turibdi; u yerda na 
quturgan sham ollar, na bulutlardan shiddat bilan yog ‘ayotgan yom g/irlar 
m avjud; oppoq qor yog‘ib, ularni bezor qilmaydi, bulutlarsiz so f samo 
ularni o ‘rab turibdi va ularga qarab kulib turibdi.
207

---

4. X udolar odam k o ‘rinishiga ega, ularga o ‘xshash yaralgan, chunki 
ular ham, garchi o ‘ta m ayda bo‘lgan atom lardan tashkil topgan b o ‘lsa-da 
va garchi eflrli yoki kvazitanalarga ega bo ‘lsalar-da, ikki jinsga ajralgan; 
tashqi k o ‘rinishidan ular odam larga o'xshaydi. xuddi ular kabi nafas 
oladilar va ovqatlanadilar. X udolar Epikurga nafaqat o ‘zining to ‘liq 
xotirjamliknirig etik ideali timsoli sifatida ifodalash uchun kerak bo‘lgan. 
Epikurning fikricha, odam lam ing xudolarga ishonishi faqatgina ular 
obyektiv ravishda m avjud ekanligi haqidagi taxm inlar yordam idagina 
tushuntirib berilishi mumkin edi. Obrazlar bizga xudolar tomonidan 
y o ‘naltiriladi, ayniqsa, tushda, biroq bizning m ulohazakorligim iz bizga 
xudolar mavjud v a barcha jihatlariga k o ‘ra ular insonlarga o ‘xshashligini 
anglatib turadi: ular qanday baxtiyor hayotda yashayotganlari haqidagi 
bilim lam i esa bizga faqatgina ong taqdim qiladi. Odam lar xudolam i 
ularning ustunligi uchun u lu g ‘lashi mum kin va ularga iltijo qilishning 
odatiy m arosim larida ishtirok etishlari mumkin, biroq ulardan qo ‘rqish 
ham da qurbonliklar qilib, ularning m arham atiga erishishga intilish 
umuman noto‘g ‘ri va noo‘rin. Haqiqiy xudojo‘ylik adoiatli o ‘ylardan 
iborat.
Diyonatlilik — bu barchaning oldida boshiga ro ‘mol o'ragan yoki 
biror narsa kiygan holda barcha m ehroblar oldida tiz cho‘kishdan iborat 
emas. Yoki yuzingni yerga bosib, kaftlaringni keng yoygan holda 
xudolarning butxonalarida duo qilganing bilan, yoki hayvonlam ing qoni 
bilan m ehroblami yuvganing bilan, yoki v a’da ustiga v a’da berganing 
bilan diyonatli b o ‘lib qolm aysan. Diyonatlilik - bu qalbning to 'liq
osoyishtaligi.
5. Shu sababli donishm and inson o‘limdan qo‘rqm aydi, chunki o ‘lim
— bu oddiygina so'nish demak; bu xudolarga tegishli emas, chunki ular 
inson muam m olari bilan umuman qiziqm aydilar va shu sababli, ular 
jazol ash lari dan q o ‘rqm asa ham bo'ladi. Bu yerda biz Vergiliyning 
m ashhur satrlarini yodga olishim iz mum kin: N arsalarning asosini 
anglagan insonlar q o ‘rquv va Qism atdan q o ‘rqmaganlar, ibodatlarga 
bo ‘yin 
egm aganlar. 
O chko‘z 
va daxshatli 
A xerontni 
ham 
tiz 
cho'ktirganlar chinakam iga baxtlidirlar22’.
Yuqoridagi 
m ulohazalar va boshqa 
m anbalar tahlili 
shuni 
ko ‘rsatadiki, Epikurning atomizmi Demokritning atom istik ta ’limoti 
bilan quyidagi o ‘xshashlik v a tafovutlarga ega.
221 C opleston F. H istory o f philosophy. Vol. 1-9. - N e w Y ork-L ondon-T oronto-Sydney-
A uckland, 2003. P .4 0 1-404
208

---

Birinchidan, Epikur, Levkipp va Demokritlar singari, borliq va 
noborliq (bo‘shliq)ning m avjudligini tan oladi, bo'shliqni fazo deb 
tushunadi. 
Jism lar (borliq)ning mavjudligini 
sezgilar tasdiqlaydi. 
B o'shliqning mavjudligi shu bilan asoslanadiki, uningsiz so f harakat 
sodir b o ‘lmaydi. Jism lar kichik jism lar yoki ularni hosil qiladigan 
zarrachalar, elem entlardan tashkil topadi. Bu zarrachalar faqat shakli va 
miqdori bilangina emas, o g ‘irligi bilan ham bir-biridan farq qilishadi. 
Epikum ing bu fikri hozirgi atom izm ga ju d a yaqin turadi. D em okrit 
singari Epikur ham atom lam i cheksiz bo ‘linmaydigan deb hisoblaydi. 
M a’lumki, aynan ana shu fikr Zenon uchun ko‘plikning mavjudligi 
ham da harakatni inkor etish uchun asos bo ‘lib xizm at qilgan edi.
Epikur atom ning eng kichik, minimal qismlari m avjudligini 
ta ’kidlaydi 
va 
bu 
bilan 
fizikafiy 
b o ‘linmaslik 
va 
matem atik 
bo‘linmaslikni farq qiladi.
Atom larning muhim xususiyati - harakatda boMishi. Atom lar 
b o ‘shliqda bir xil tezlikda abadiy harakat qilishadi. Bu jarayonda b a’zi 
atom lar bir-biridan uzoqda bo ‘ladi, boshqalari bir-biri bilan qo'shilib, 
titroq, tebranuvchi harakatda b o ‘lishadi. Harakatni D em okrit qat’iy 
determ inistik ruhda talqin qilib, tasodifni inkor etgan bo 'Isa (“Odam lar 
o ‘z mulohazalaridagi chorasizlikni yopish uchun tasodif nomini o'ylab 
topishgan”), Epikur, aksincha, tasodifni obyektiv hodisa sifatida talqin 
etadi va bundan etikada iroda erkinligini asoslashda foydalanadi. 
Fizikalarning taqdirga qul boMishidan ko‘ra xudolar haqidagi afsonalarga 
ishongan yaxshiroq, chunki ular hech bo ‘lm aganda xudolarga sig'inish 
asosida ularning rahm -shafqatiga umid qiladilar, taqdiri azal esa, o ‘zida 
ayovsizlikni, shafqatsizlikni m ujassam lashtiradi.