A n t ik d a V r fa L sa fa si

Takrorlash uchun savollar
1. Epikur hayoti va asarlari to 'g 'risid a nim alam i bilasiz?
2. Epikur falsafaning predm eti va m uam m olari haqida qanday 
m ulohazalar bildirgan?
221
C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.1-9. —N e w Y ork-L ondon-T oronto-Sydncy-
A uckland, 2003. Г.412.
216

---

3. Epikur atom istik ta ’limotni qanday rivojiantirdi?
4. Epikur bilish nazariyasining mazrnun-mohiyati nim ada?
5. Jon va tananing m unosabati to ‘g ‘risida Epikur nim a degan?
6. Epikur etikasining negizida qanday m uloha/alar yotadi?
7. Epikur tabiatni o ‘rganishning ishonchli metodi deb nimani 
hisobladi?
8. Tit Lukretsiy K ar hayoti va asarlari to ‘g ‘risida nim alam i bilasiz?
9. Lukretsiy Epikur axloqiy ta ’limotini qanday izohladi?
10. Lukretsiy atom izm ni qanday yangi m azm un bilan boyitdi?
11 
.Lukretsiy jon va tana m unosabati to ‘g ‘risida qanday m ulohazalar 
bildirdi?
217

---

SKEPTITSIZM
Eram izdan avvalgi IV asr Qadimgi grek falsafasi rivojining eng 
yuqori cho ‘qqisi b o ‘ldi. Platon va Aristotel tashkil etgan falsafiy 
maktablar, ayni paytda, ulkan ilmiy m arkazlar b o ‘lib ham xizm at qildi. 
Ularda m atematika, astronom iya, fizika, biologiya ham da gum anitar 
fanlar b o ‘yicha yirik, keng k o ‘lamli tadqiqotlar olib borildi. Eramizdan 
avvalgi III asrda antik jam iyatda uzoq davom etgan bo‘hron boshlanib, u 
ijtimoiy hayotning barcha sohalarini qam rab oldi. Bu b o ‘hron falsafada 
o ‘z ifodasini yangidan shakllangan oqim lar, m aktablarda topdi. Ana 
shulardan biri - skeptitsizmdir. U ning nazariy asosini antiq falsafada 
ilgari surilgan va asoslangan g ‘oya: barcha narsalam ing o ‘zgarib turishi, 
nisbiyligi g ‘oyasi tashkil etadi (Geraklit, Demokrit, sofistlar va b.).
Skeptitsizm s o ‘zi grekchadan o ‘zbek tiliga o‘girilganda “nurlanish”, 
k o ‘rinish berish, shuningdek “tarozida tortish”, “qat’iyatsizlik” kabi 
m a’nolarga ega. Skeptitsizm maktabi nom ining asosini eng keyingi 
m a’nosi tashkil etadi: y a ’ni bilish m um kinligini dogm atik tarzda inkor 
etish emas, balki qat’iy, uzil-kesil m ulohaza yuritishdan, o ‘zaro teng 
kuchli bo ‘lgan zid fikrlardan biriga qat’iy tarzda yon bosishdan o ‘zini 
tiyish zarurligini asoslash yotadi.
Skeptitsizm ning asoschisi 
Pirrondir.
U Peloponnesdagi Elida 
shahrida tu g ‘ilgan. D iogen Laertskiyning k o ‘rsatishicha, u eram izdan 
avvalgi 365-275-yillarda yashab, ijod etgan. U ning falsafiy ta ’lim otining 
shakllanishiga M egar dialektikachilari, ayniqsa, D em okrit va uning 
izdoshi 
A naksarx qarashlari 
katta ta ’sir k o ‘rsatgan. 
Pirronining 
Aleksandr M akedonskiyning Osiyoga qilgan yurishida ishtirok etganligi 
to ‘g‘risida m a’Iumotlar bor. Bu, ehtimol, uning axloqiy ideali - qasoskor 
bo ‘lm aslik (“ataraksiya”)ning shakllanishiga m uayyan darajada ta’sir 
etgan.
Pirron m aktabda o ‘qituvchilik qilgan, yozuvchi b o ‘lgan, biroq u o 'z
fikrlarini og ‘zaki bayon qilgan. Hech qanday kitob yozib qoldirmagan.
Skeptitsizm m aktabi asoschisi Pirronning falsafiy tizim ida stoiklar 
v a epikurchilar tizim laridagi kabi nazariya am aliyotga b o ‘ysungan, 
vaholanki, bu ta ’lim otlar orasida qat’iy farq mavjud. Stoiklar va 
epikurchilar fanni yoki ijobiy bilim lami qalb osoyishtaligiga erishish 
vositasi deb hisoblagan b o ‘lsalar, skeptiklar bilim lam i inkor qilgan va 
fanga shubha bilan qaragan holda qalb osoyishtaligiga erishmoqchi 
b o ‘lganlar.
E lidalik Pirron dunyoqarashi bilan tanishish shuni k o ‘rsatadiki, u 
Dem okritning hissiy xususiyatlar g‘oyasiga, sofistlam ing relyativizm iga
218

---

va kireniklam ing gneosologiyasiga tayangan holda o ‘z nazariyasini 
yaratgan. 
U 
inson ongi 
narsalarning ichki mohiyatini 
anglash 
im koniyatiga ega emas, deb ta ’lim bergan (biz barcha narsalam i 
“anglay” olmaymiz): biz narsalam i faqatgina ular bizga qanday 
k o ‘rinishda nam oyon bo ‘lsa, shundayligicha bilishim iz mumkin. Aynan 
bir narsalar turli odam larga turlicha k o ‘rinadi va natijada, biz kim ning 
fikri to ‘g ‘ri ekanligini bilmaymiz, chunki har qanday fikrga undan 
kam roq nohaqqoniy boMgan zid fikr chiqishi m umkin. Shu sababli biz 
oxirigacha bir narsaga ishonch hosil qilishimiz m um kin emas va 
donishm and kishi - bu yakuniy m ulohazalardan o ‘zini tiygan kishidir. 
“Bu narsa shunday”, deb ta ’kidlash o ‘m iga, “M enim cha” yoki “Ehtimol, 
bo‘lishi m um kin”, deb gapirish zarur.
Aynan shu skeptizm va undan kelib chiqadigan m ulohazaga b o ‘lgan 
ishonchsizlik amliy hayotga ham o ‘z ta ’sirini k o ‘rsatdi. Hech nim a o ‘z- 
o ‘zidan xunuk yoki g o ‘zal, haqiqat yoki yo lg ‘on b o ‘lmaydi, yoki hech 
b o ‘lm aganda biz hayotim izdagi barcha tashqi narsalar to ‘laqonli ravishda 
indifferent ekanligiga ishonch hosil qila olmaymiz. D onishm andning 
hayotdagi m aqsadi qalb osoyishtaligiga erishish va uni saqlay bilishdan 
iborat. Bu to ‘g ‘ri, chunki hattoki donishm and kishi ham harakatlardan 
qocha olmaydi va hayotdan chetlasha olmaydi, biroq, ehtim ol, u eng 
yaqin fikrlarga, an ’ana va qonunlarga tayangan holda yashashi va mutlaq 
haqiqatga yetishib b o im aslig in i yodda saqlashi darkor.
Diogen, Laertskiyning m a’lum qilishicha, Pirron o ‘z falsafiy 
qarashlarini o g ‘zaki tarzda bayon qilgan va biz ular haqida faqatgina 
uning o'quvchisi bo‘lgan Fliuntlik Tim on asarlari tufayligina bilamiz, 
Sekst Em pirik uni “Pirron ta ’lim otining izohlovchisi” deb nomlagan. 
Timon Gom er va Gesiod parodiya b o ‘lgan “ Sillalar” asarini yaratdi va 
bu yerda u K seofan ham da Pirronning o ‘zidan tashqari barcha grek 
faylasuflari ustidan kuldi. Tim onning fikriga ko ‘ra, na hissiy qabul 
qilish, na ongga tayanish m umkin emas. Shu sababli biz barcha fikr va 
m ulohazalarga shubha bilan qarashimiz, va hech bir nazariy fikrga 
ishonm asligim iz darkor, va shundagina biz ataraksiya ham da haqiqiy 
vazm inlikka erishishim iz mumkin.
Sitseron, aftidan, Pirron skeptik ekanligini bilmagan va uni k o ‘proq 
hayotning tashqi k o ‘rinishlariga befarqlikni ta rg ‘ib qilgan va am aliyotga 
tatbiq qilgan nasihatgo‘y, deb hisoblagan. Ehtimol, Pirronning o ‘zi 
skeptitsizm
nazariyasini 
yaratm agan, 
biroq 
u 
yozm a 
asarlar
219

---

qoldirmaganligi sababli, biz ishonch bilan hech nimani ta’kidlay 
olm aym iz228.
Pirron antik davr skeptitsizm iga xos boMgan falsafiy muammoni 
quyidagicha ifodalaydi: “Kim baxt-saodatga intilsa, shu faylasufdir”229. 
Saodat esa, azob-uqubatning y o ‘q boMishidadir. M ana shunday talqin 
qilingan baxt-saodatga erishishni orzu qilgan kishi 3 ta savolga javo b 
berishi kerak: 1) buyum lar nimadan tashkil topadi? 2) bu buyum larga biz 
qanday m unosabatda boMishimiz kerak? 3) bu munosabatdan qanday 
natijaga ega hoMamiz va qanday foyda k o ‘ramiz?
Birinchi savolga javob topib boMmaydi. Chunki har qanday buyum 
boshqasiga nisbatan yuqori darajada emas. Shuning uchun ham hech bir 
narsani na g o ‘zal, na xunuk, na adolatli, na adolatsiz deb boMmaydi. 
Hech bir buyum ga nisbatan uni haqiqatga m uvofiq mavjud, deb 
boMmaydi va hech qanday bilish usulini chin deb ham, yolg‘on deb ham 
tavsiflab boMmaydi. Bizning har qanday predm etga nisbatan bildirgan 
fikrim izga unga teng kuchli boMgan zid fikrni bildirishim iz mumkin.
M ana shunday o ‘y-fikrdan Pirron hech qanday predm etga nisbatan 
hech bir m ulohazani bildirib boMmaydi? degan xulosa chiqaradi va unga 
tayangan holda ikkinchi savolga javob beradi. F aylasuf uchun predmetga 
m unosabatda boMishning eng yaxshi usuli - u to 'g 'risid a mulohaza 
bildirishdan o ‘zini tiyish.
Bu o ‘zni tiyish ishonchli hech narsa y o ‘qligini anglatmaydi. Demak, 
Pirron agnostitsizm tarafdori emas. Zero, ishonchli narsalar hissiy idrok, 
taassurotlardir. Chunki ularni biz faqat hodisalar sifatida qabul qilamiz. 
Masalan, birorta narsa achchiq yoki shirin boMsa, m ening “B u m enga 
achchiqdek yoki shirindek tuyulyapti”, degan fikrim chin boMadi. Xato 
faqat 
shunda kelib 
chiqadiki, 
qachon 
fikr bildirayotgan 
kishi 
tuyulayotgan narsa asosida haqiqatda m avjud narsa to ‘g ‘risida xulosa 
chiqarsa, hodisadan uning haqiqiy asosiga oMsa230.
B unday javob keyingi - uchinchi savolga boMgan javobni belgilab 
beradi. Pirron skeptitsizmi uchun predmet to ‘g ‘risida birorta fikr 
bildirishdan o ‘zini tiyish ehtirosga berilmaslik, qasoskor boMmaslikni 
anglatadi. Bu holat faylasufning faoliyatsiz boMishi kerak degani emas, 
albatta. Faylasuf, uning ta ’kidlashicha, o ‘z m am lakatida qabul qilingan 
qonunlar, urf-odatlarga amal qilgani holda xatti-harakatda boMib, bunda
228 C opleston F. Flistory o f philosophy. V o l.l. —N ew Y ork-L ondon-Toronto-Sydncy- 
A uckland, 2003. P.413-416.
229 А см ус В.Ф . А н тич ная ф илософ ия. -М .: В ы сш ая ш кола, 1999. С .303.
230 А см ус В .Ф . А н тичная ф илософ ия. —М.: В ы сш ая ш кола, 1999. С .303.
220

---

o ‘zining fikrlash usuli, tafakkur tarzi, o'y-fikrlarini so 'zsiz haqiqat deb 
bilmasligi kerak.
Pirronning shogirdlari k o ‘p b o iib , ular orasida 
Timon
ajralib turadi. 
U 3 ta satirik she’r kitobi - “SilF’ni yaratishi bilan m ashhur b o ‘lgan. U 
shifokorlar davrasida b o ig a n , o ‘g ‘lini m editsinaga o ‘qitgan, shu sababli 
Tim onda hissiy idrok, hissiy holatlardagi qaram a-qarshiliklarni tadqiq 
etishga qiziqish b o ‘lgan. M utaxassislar “Hissiy idrok to ‘g ‘risida”, 
“ Fiziklarga qarshi” asarlarni Tim onga tegishli deb taxmin qilishadi. 
“ SilT’da barcha falsafiy m aktablar bahslari ustidan kulgan (Pirrodan 
boshqasiga).
PiiTonga o‘xshab, Timon falsafaning bosh masalasini amaliyotda, 
inson xulq-atvori, u erisha oladigan saodatda, deb tushungan. Pirronizm
tarixida Timon uning targ'ibotchisi, ehtimol, birinchi m antiqshunosi 
b o ‘lgan. Xususan, u gipotezalam ing mavjudligi to ‘g ‘risidagi fikrlarni 
tanqid qilgan, vaqtning boMinishi haqidagi m ulohazalarni rad etgan. 
Shuningdek, Timon narsalam ing o ‘z holicha mavjudligi bilan ulam ing 
hissiyotim izdagi ifodasini farqlagan. Pirron singari, Tim on ham ishonchli 
bilim asosini hissiy m ushohadada deb bilgan. Predm et to ‘g ‘risidagi turli 
fikr-m ulohazalam i, ular qanchalik qaram a-qarshi b o ‘lmasin, teng kuchli 
deb hisoblagan. Bundan u “o ‘zini tiyish” to ‘g ‘risidagi o ‘y-fikrlarini 
keltirib chiqargan.
Timon o ‘limidan keyin skeptiklar maktabi faoliyati I asrga kelib 
to ‘xtab qoladi. K eyinchalik bu maktab an'analari Ptolom ey shogirdlari 
Sarpedon va Geraklit (Gelen o 'z asarlarida guvohlik bergan shifokor- 
em pirik) faoliyatlarida qayta tiklangan.
A na shu Geraklitning shogirdi