A n t ik d a V r fa L sa fa si

ELLIN - RUMO DAVRIDA FALSAFA.
E PIKU RCHILIK
Eramizdan avvalgi IV asr o ‘rtalariga qadar Gretsiyada Platon 
ta ’lmoti hukm ron bo‘Igan b o ‘lsa, shu asrning 20-yillariga kelib, 
A ristotelning peripatetiklar m aktabi ta ’siri kuchli bo‘lgan. Bu davrda 
D em okrit m aterialistik m aktabining ilm-fan rivojiga ta ’siri biroz 
susayadi. Epikur materializmi atom istik m aterializm ning yangi ko ‘rinishi 
sifatida shakllanadi. U ning avvalgisidan farqi shundaki, D em okrit 
atomistikasi k o ‘proq nazariy xarakterga ega b o ‘lsa, Epikur materializmi 
amaliyot, inson hayoti bilan bog‘langan; y a ’ni Demokritni k o ‘proq 
Kosmos, olam to ‘g ‘risida nazariy m ushohada yuritish qiziqtirgan bo'lsa, 
Epikurni ana shu olamdagi inson, uning baxt-saodati masalalarini o ‘ylash 
band etgan.
Epikur eram izdan avvalgi 341-yilda Samos orolida tu g ‘ilgan. 
Sam osda u platonik Pam filiy ustozligida, so ‘ngra Teosda unga katta 
ta ’sir k o ‘rsatgan D em okritning izdoshi N avsifan ustozligida, ular 
orasidagi keyingi ixtiloflarga qaramasdan, ta ’lim olgan. 18 yoshida 
Epikur A finaga harbiy xizmatni o ‘tadi, va so ‘ngra Kolofonda o ‘zini 
o ‘qishga bag‘ishladi. Lekin Aristotelning ham, Akadem iya boshlig‘i 
Ksenokratning ham m a’ruzalarini eshitishga muvaffaq b o ‘lmagan.
O tasi singari Epikur ham o‘z faoliyatini m aktabda o‘qituvchilik 
qilishdan boshlagan. Eram izdan avvalgi 3 1 0 -y ild au M etilenda - so ‘ngra 
nisbatan kechroq Lam paskda dars bergan, - eram izdan avvalgi 307-306- 
yillarda A finaga k o ‘chib o ‘tib, o ‘z m aktabiga asos solgan. Ushbu maktab 
Epikurning shaxsiy 
bog‘ida joylashgan 
bo‘lib, 
uning darvozasi 
peshtoqida “M ehm on, bu yerda Sizga yaxshi b o ‘ladi; bunda rohat- 
farog‘at — oliy ne’m at bor”, degan yozuv b o ‘lgan.
Diogen Laertskiyning m a’lum qilishicha, faylasuf o ‘zining b og ‘ini 
ham o ‘z o ‘quvchilariga qoldirgan. O 'z m aktabining joylashgan o ‘m iga 
k o ‘ra epikurchilar “ bog'lardan chiqqan faylasuflar” nom iga ega 
b o ‘ldilar. Epikurga hayotlik davridayoq xudoga qaragandek qarashgan 
va bu kabi m unosabat tufayli, albatta, epikurchilar falsafaning boshqa 
m aktablari faylasuflariga nisbatan k o ‘proq darajada o ‘z ustozlarining 
qarashlariga sodiq b o ‘lganlar. Asosiy ta ’limotlarni o ‘quvchilar yodlashi 
shart b o ‘lgan.
Epikur sermahsul m uallif b o ‘lgan (Diogen Laertskiyning so‘zlariga 
k o ‘ra, u 300dan ortiq asar yaratgan), biroq uning asarlarining k o ‘p qismi 
y o ‘qolib ketgan. Ular 37 kitobdan tashkil topgan “Tabiat haqida” asari, 
“G erodotga xat” (unda Epikurning fizikaviy ta ’limoti bayon qilinadi),
202

---

“Astronomiya, rnetereologiyaga oid m ulohazalar”. “ M enekeyga xat” 
(etikaga oid o ‘y-fikrlar) va b.
M a’lum otiarga qaraganda, Diogen Laertskiy bizga uch nafar 
didaktik xat qoldirgan, ulardan Gerodot va M enekeyga yozilganlari 
haqiqiy hisoblanadi, biroq Pifoklga yozilgani, taxm in qilinishicha, 
Epikum ing asaridan uning o ‘quvchisi tom onidan k o ‘chirib olingan 
parcha hisoblanadi. Shuningdek, uning asosiy “ Tabiat haqida” asarining 
parchalari ham saqlab qolingan. Ular epikurchi Psioning kutubxonasidan 
topilgan (taxm inlarga k o ‘ra bu eram izdan avvalgi 58-yilda konsul 
lavozimini egallagan L.Piso b o iish i mumkin). Epikurdan s o n g
m aktabni M itelenlik G erm arx boshqardi, keym nchalik uning o ‘m ini 
Polistrat egalladi. G erm arx va Polienlar bilan bir qatorda M etrodor 
Lam psakskiy ham bevosita Epikum ing o ‘quvchisi b o ‘lgan. Sitseron 
Fedm ing (A finada eram izdan avvalgi 78-70-yillarda sxolarx b o ig a n ) 
Rimda, eram izdan avvalgi 90-yillarda o ‘qigan m a’ruzalarini tinglagan. 
Biroq m aktabning eng m ashhur o ‘quvchisi Epikur falsafasini o ‘zining 
“D e Rerum N atura” (“N arsalar tabiati haqida”) asarida bayon qilgan 
lotin shoiri T.Lukretskiy K ar b o ‘lgan. Ushbu falsafaning asosiy maqsadi 
odam lam i xudolar v a o ‘lim oldidagi q o ‘rquvdan xalos qilish va ularga 
qalb osoyishtaligiga erishishga yordam berish b o ‘lgan.
Epikur falsafiy m ushohada yuritish, tadqiqotlar olib borishni azob- 
uqubatdan xoli, baxtli, ozod hayotga yetaklovchi inson faoliyati deb 
tushungan. U yozadi: “ Insonning azob-uqubatini davolam aydigan 
faylasuf so ‘zi bo‘m -bo‘shdir. Inson tanasidan kasallikni quvib chiqara 
olm agan tibbiyotdan hech qanday n af b o ‘lm agani singari, qalb kasalini 
haydab yubora olm aydigan falsafadan ham hech qanday foyda y o ‘q”“ . 
M enekeyga yozgan xatida esa uqtiradi: “Hech kim yoshligida falsafa 
bilan shug‘ullanishni ortga qoldirm asin, qariligida esa falsafa bilan 
shug‘ullanishdan charcham asin... Kimki falsafa bilan shu g‘ullanishga
vaqt o ‘tib ketdi desa, u baxt-saodatga erishishga vaqt yetib kelgani y o 'q
219
yoki vaqt o ‘tib ketdi, degan kishiga o ‘xshaydi" 
.
Epikur fikricha, agar o ‘lim va samo hodisalari insonni dahshatga 
solm aganida edi, unda u tabiatni o ‘rganishga ehtiyojni sezm agan b o ia r
edi. Uning ilgari surgan muhim tezislaridan biri: “0 ‘lim ning bizga hech 
qanday aloqasi y o ‘q, chunki biz yashaganda, u y o ‘q bo ‘ladi, o ‘lim 
kelganda esa, biz y o ‘q b o ‘lam iz”. Uningcha, falsafaga amaliy ta ’lim
218 H aqiqat m anzaralari. 100 m um toz fay la su f / Taqdirlar, hikm atlar. aforizm lar. —Т.: 
Y angi asr avlodi, 2013. B.124.
219 O csha jo y d a: B. 122-123.
203

---

sifatida qarash insonni baxt-saodatga yetaklaydi, q o ‘rqinchlardan ozod 
etadi.
Haqiqat, ishonchlilik v a umum an, fikrning borliqqa munosabati 
m asalasida D em okrit v a E pikur qarashlari qaram a-qarshidir. Xususan, 
Demokrit aniq fanlarga intilgan, falsafadan esa qoniqish hosil qilmagan 
b o ‘lsa, Epikur falsafani m utlaqlashtiradi; Dem okrit borliqda zaruriyat 
hukm ronlik qiladi desa, Epikur tasod if mavjud deb biladi. Dem okrit 
hodisalam i tushuntirishda ko ‘p fikrlik tarafdori b o ‘lsa, Epikur unda 
yakka fikr, yakdillik tarafdori.
Shunday qilib, Epikur falsafasining maqsadi so f aqliy m ushohada 
yuritish, sofnazariy a emas, balki odam lam i m a’rifatli qilishdir. Biroq bu 
m a’rifatchilik Dem okritning tabiat to ‘g ‘risidagi ta’lim otiga suyanishi, 
tabiatda g ‘ayritabiiy kuchlarning mavjudligini inkor etishi, tabiatni uning 
o ‘zidan kelib chiqib, tabiiy boshlang‘ich asoslarga tayanib tushuntirishi 
lozim.
Shuni ham aytish kerakki, Epikur xudolar mavjudligini inkor 
etmagan, 
ularni 
olam larning 
(m etakosm iyalam ing) 
oralaridagi 
bo ‘shliqda yashashadi, farog‘atli hayot kechirishadi, yerdagi hayotga, 
inson m avjudligiga hech qanday ta ’sir k o ‘rsatmaydi, deb hisoblagan.
Epikur falsafani 3 qism ga b o ‘ladi: etika - baxt-saodat, uning shart- 
sharoitlari, unga to ‘siq bo ‘ladigan om illar to ‘g ‘risidagi ta ’limot; fizika -
etikadan a w a l kelib, uni asoslaydigan qismi. U olam ning tabiiy 
boshlang‘ich asoslari, ularning aloqalari to ‘g‘risida baxs yuritib, 
kishilam ing qalbiga qo ‘rqinch soladigan narsalardan, xususan, ilohiy 
kuchlarga ishonish, jon ning o ‘lmasligi, insonning taqdiri azaldan qochib 
qutula olmasligi to ‘g ‘risidagi fikrlardan ozod etadi. Agar etika hayotning 
m aqsadi 
to ‘g ‘risida 
ta’limot 
b o is a , 
fizika 
shu 
maqsadni 
om m alashtirishga xizm at qiladigan tabiiy elem entlar yoki olam ning 
asoslari, tabiiy shart-sharoitlari to ‘g ‘risidagi ilmdir. Uchinchisi kanonika 
(kanon, qoida so‘zidan olingan) bo‘lib, u haqiqat mezonlari v a ularni 
bilish qoidalari to ‘g ‘risidagi bilimdir. Bunga Epikur alohida asar 
b ag ‘ishlaydi va unda haqiqatning 3 ta mezonini ajratib tavsiflaydi: 1) 
idrok, 2) tushunish, 3) his-tuyg‘ular.
Idrokni Epikur tabiat predmetlari va fantaziya obrazlarini hissiy 
idrok etish deb tushungan. Birinchisida idrok predm etining o ‘zi aks 
etadi, ikkinchisida esa, xayolda yaratilgan predm etlar (ular havoda, 
bo ‘shliqda daydib yurishadi) obrazi hosil bo‘ladi. Birinchi holda predm et 
obrazi hissiy organlar orqali hosil bo'ladi, ikkinchisida predm et 
obrazining 
o ‘zi 
tanaga 
kirib 
keladi; 
ular 
turli 
sezgilarning
204

---

chuvalasbishidan hosil bo ‘lib, yakka tasavvur (predm et to 'g 'risid a, 
albatta) shaklida m avjud. Tushunchalar yoki mohiyat haqidagi umumiy 
tasavvurlar 
yakka 
tasavvurlar 
asosida 
hosil 
b o ‘ladi. 
Diogen 
Laertskiyning 
aytishicha, 
bu 
tushunchalar, 
umumiy 
tasavvurlar 
tashqaridan k o ‘ringan, zohir bo‘lgan predm etlam i eslash shakiida talqin 
qilinadi. Epikur fikricha, tushuncha ham da umumiy tasavvurlar borliqni 
aks ettiradi va haqiqatdan iborat bo‘ladi. A na shuning uchun ham hissiy 
idrok va unga asoslangan 
um um iy tushunchalar chin biiimlai 
m ezonlaridir. Xato fikr hissiy idrokka fikr tom onidan q o ‘shiladigan 
narsalar hisobiga hosil bo ‘ladi.
1.