A n t ik d a V r fa L sa fa si

Aristotelning siyosiy nazariyasi
Jam iyat va davlat to ‘g ‘risidagi ta'lim otida ham Aristotel qiziqarli 
m ulohazalarni bildirgan. Uning ta ’kidlashicha, komil inson - mukammal 
fuqaro bo'lishi uchun davlat ham m ukammal bo‘lishi kerak. Oliy maqsad
- haqiqatga m ushohada etish y o ‘li bilan erishish intellektual intuitsiya 
b o ‘lsa-da, biroq inson tabiati nom ukam m al. Ana shu nom ukam m alligi 
tufayli hayot qator ne’matlarga, fazilatlarga muhtoj, ular oliy maqsadga 
nisbatan quyida turadi va unga bo‘ysunadi. Shuningdek, insonga tana 
sog‘lig‘i, ovqat, zaruriy shart-sharoitlar kerak.
Davlat, Aristotel fikricha, qandaydir m uom ala turini anglatadi. 
D avlatlar o ‘rtasidagi 
m unosabat 
m uom alaning 
oliy 
shakli, 
deb 
asoslanadi. D avlat doirasida boshqa ijtimoiy m unosabatlam ing o ‘ziga 
xos maqsadlari va y o ila rin in g yaxshi sistemasi mavjuddir.
Davlat (davlat deganda Aristotel grekcha polisni tushunar edi -
M .Sh.) har qanday jam iyat kabi, qandaydir bir maqsad uchun yashaydi. 
Davlatning maqsadi - inson farovonligi, uning m a’naviy va intellektual 
hayoti uchun shart-sharoitlarni ta ’minlashdan iborat.
Aristotel fikricha, oila bu - oddiy, j o ‘n birlik b o ‘lib, hayot 
davomiyligini ta ’minlash va kundalik ehtiyojlarni qondirish uchun kerak; 
bir necha oilalar qisqa muddatli ehtiyojlarni emas, uzoqni k o ‘zlab 
harakat qilishsa, aholi punktlari paydo boMadi. Bir qancha aholi punktlari 
birlashib, undan davlat paydo b o ‘ladi. U ehtiyojlarni qondirish, yaxshi 
hayotni qurish uchun m avjud boMadi, shu bois Aristotel, davlat oila va 
boshqa birliklardan farq qiladi, deydi. Faqat davlatda shaxs o ‘zining 
barcha ehtiyojlarini qondirishi mumkin, ehtiyojlar tabiiy ekan, demak, u 
ham tabiiydir. Y uqoridagilardan shunday xulosa kelib chiqadiki. inson 
tabiatan siyosiy hayot bilan bogMiq va bunda davlat uni ta ’m nlaydi va bu 
tabiiy holdir; kishi davlatsiz axloqiy rivojlanm agan b o ‘lardi yoki super 
odam hisoblanardi.
Aristotelga k o ‘ra, tabiat insonga nutq berib, jam iyatni shakllantirdi. 
Ijtimoiy hayot rivojining yakuni - bu davlatdir. D avlat shaxs va oiladan 
ustun turadi, chunki davlatsiz hech kim farovonlikka erisha olmaydi. 
Ijtimoiy m unosbatlarga kirishmay. o ‘zini mustaqil hisoblagan kish ilary o
2lb C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. —N ew Y ork-L ondon-T oronto-Sydney-
A uckland, 2003. P. 190.
197

---

past, yo ilohiy odam lar hisoblanadi. Davlat fuqarolam ing baxtli va 
farovon yashashi uchun xizm at qiladi. Bunday konsepsiya, agar u m istik 
va totalitar nuqtai nazarda b o ‘lmasa, yashashga loyiqdir. Aristotel, 
im koniyatlari cheklangan b o ‘lsa-da, k o ‘p davlatlam i, im periyalam i 
k o ‘rm agan bo‘lsa-da, faqat grek shahar-davlatlarini bilgan b o ‘lsa-da, 
o ‘zining konsepsiyasini chuqur, yaxshi izohlab bera olgan.
“ Siyosat” asarida oilaviy m unosbatlar deyarli qul va quldor 
o ‘rtasidagi m unosobatlarga va boylik to "pi ash kontekstida olib qaralgan. 
Qullik tabiiydir. T ug‘ilganidan boshlab kim dir qul va kim dir quldor. 
Tabiatan kim dir erkin, kim dir esa qul b o ‘lishi adolatli va foydali.
Aristotel kishilam i ikki ijtimoiy guruhga b o ‘lib tashlagan va qullam i 
past qatlam ga m ansub deb hisoblagan. A m m o uning quldorlar o 'z
vakolatlarini suiiste’mol qilm asliklari va qullam ing vaqti kelib erkin 
b o ‘lishi m um kinligini aytishi Aristotelni m uayyan darajada “oqlaydi” . 
Undan tashqari, u qulning bolasi har doim qul emasdir; urush va boshqa 
larda adolatsizlikka y o ‘l qo ‘yilishi m um kin, deydi. Baribir, A ristotelning 
qullikni qo‘llab-quvvatlashi uning tor ijtimoiy tajribadan kelib chiqib 
fikrlashidan dalolat beradi. U ba’zida qullikning ijtimoiy asosini inkor 
etsa, b a’zida uni qo ‘llab-quvvatlab, o ‘z falsafasini shunga to ‘grilaydi.
Aristotel fuqarolar burchlari haqida A fina dem okratiyasidan kelib 
chiqib aytgan bo‘lib, bu hozirgi saylovga asoslangan tizim dan farq 
qiladi. Xususan, uningcha, ham m a kishilar hukm ronlik qilishi va ijrochi 
b o ‘lishi va bu rollar alm ashinib turishi kerak. Undan tashqari, ular 
sudning va K engashning ishida ishtirok etishi shart.
D avlatning h ar xil turlarini m uhokam a qilib, Aristotel ularni um um
m anfaatlarni him oya qiladigan va shaxsiy m aqsadlrni k o ‘zlaydigan 
davlatlarga ajratgan. Bu ikki turning o‘zi 3 ta yaxshi va 3 ta yom on (yoki 
norm adan chekingan)ga ajratiladi. Ular quyidagilardan iborat:
M onarxiya — unda davlat rahbarining “o ‘zi Q onun”.
Politiya (respublika) - unda hokim iyat k o ‘pchilikning qo‘lida 
boTadi, lekin k o ‘pchilikning birdan-bir fazilati — harbiy fazilat.
Tiraniya (zolim shox hukm ronligi)ni Aristotel qattiq qoralagan.
Oligarxiyada ozchilik k o ‘pchilik ustidan hukm ronlik qiladi.
D em okratiyada hokim iyat dem agoglar qo ‘lida b o ‘lib, ular xalqning 
boshiga bitgan balodir.
A ristokratiyada davlat bilim don, 
iqtidorli, 
tajribali 
rahbarlar 
tom onidan boshqariladi.
Uchtasi - m onarxiya, aristokratiya, politiya davlat boshqaruvining 
yaxshi shakllaridir. Qolgan uchtasi - tiraniya, oligarxiya, dem okratiya
198

---

davlat boshqaruvining yom on shakllari hisoblanadi. M onarxiyadan 
chekinish - bu tiraniyadir. A ristokratiyadan chekinish - bu oligarxiya, 
politiyadan chekinish - bu dem okratiyadir.
Boshqarishning har xil turlari haqida gapirib, Aristotel ulardan 
yaxshi xabardor ekanini namoyish qiladi. Uning uchun ideal davlat 
hukmdori shunday bo'lishi kerakki, u barcha fuqarolardan ustun b o ‘lib, 
uni tabiatan hukm dor yoki monarx deyish mum kin b o ‘lsin. Ammo, 
aslida, bunday mukammal insonning o‘zi y o ‘q, um um an bunday 
qahram onlikka ega kishilarni jam iyatda ju d a kam uchratish mumkin. Shu 
bois, aristokratiya kam chilikka loyiq kishilar boshqaruvi bo‘lib, 
m onarxiyadan ustun turadi. A ristokratiya boshqaruvning yaxshi turi 
b o ‘lib, bunda boshqaruvda xalq m asalasiga e ’tibor qaratilgan b o ‘ladi va 
xalq o ‘zi ishongan yaxshi kishilarga hokim iyatni o ‘zi beradi. Ammo 
Aristotel tan oladiki, zamonaviy davlat uchun aristokratiya yetishib 
b o ‘lmaydigan ideallik b o ‘lib, shu bois politsiyaga urg‘u beriladiki, bunda 
xalq ommasi qonun va tartib asosida boshqaruv o‘rinlariga loyiq 
kishilarni tanlab q o ‘yadi. Politiyada hokim iyat tepasiga o 'rta qatlam 
chiqadi; bu boshqaruv tipi oligarxiya va dem okratiya o ‘rtasida turadi.
Bunday davltlarda hokim iyat oligarxiyaga emas, ko'pchilkka 
tegishli 
bo‘ladi; 
amm o 
demokratiyadagi 
singari, 
m ulksiz 
aholi 
boshqaruvga yaqinlashtirlm aydi, masalan, arm iyaning og‘ir piyodalar 
q o ‘shinida faqat mulki bor fuqarolar xizm at qila oladi. Aristotelning 
ta’kidlashicha, 
politiyaga 
A fm aning 
m iloddan 
avvalgi 
411-yilgi 
konstitutsiyasini misol qilib k o ‘rsatish mumkin, ammo unda besh 
m ingga yaqin arm iyada xizm at qiladgan fuqarolar hokim iyatga qarashli 
b o ‘lib, Kengash y ig ‘ilishlarida ishtrok etganida, boj to ‘lovidan ozod 
qilingan edi. Bu Feramen konstitutsiyasi bo‘lib, Aristotel undan hayratga 
tusbgan. Am m o o ‘rta qatlam ning nisbatan barqaror qatlam ekanligi va 
boylarning 
ham, 
kam bag'allarning 
ham 
unga 
ishonchi 
yetarli 
asoslanilm agandek ko‘rinadi.
“ Siyosat” asarining 7 va 8-kitoblarida Aristotel ideal davlat haqida 
gapiradi. Uningcha, barqarorlik va taraqqiyotning yagona real kafolati — 
bu fuqarolarning tartibligi va axloqiy tozaligidir. Aksincha, agar davlat 
axloqsiz b o ‘lsa va ta’lim jarayoni oqilona tuzilm agan bo‘lsa, fuqarolar 
hech qachon davlatga munosib odam lar b o ‘la olmaydilar.
Aristotel 
fikricha, 
shaxs 
o ‘zining 
hayotiy tajribasi 
asosida 
rivojlanadi va kom illikka erishadi. Bu jarayon davlat, jam iyat hayotidan 
ajralmagan holda amalga oshiriladi, davlat esa m ukam m alikka o ‘zining 
fuqarosini kom ilkka erishtirish orqali yetishadi.
199

---

Aristotel davlatni yaxshi va yom onlikni belgilaydigan Leviafan deb 
hisoblam agan, 
uning Sparta davlatini tanqid qilganligi m a’lura. 
D avlatning bosh m aqsadi - boshqa davlat ustidan hukm ronlik qilish, 
urush olib borish, deb hisoblash katta xato. D avlat farovon hayot tashkil 
etish uchun mavjud ekan, shaxs bo ‘ysunadigan qoidalarga u ham 
bo'ysunishi kerak. Aristotel “oliy farovonlik” shaxsiy va ijtimoiy 
hayotda bir xil, deb hisoblagan217.
Aristotel iqtisodiy m unosabatlarda tnuom alaning ijtimoiy shakllarini 
k o ‘radi va ularning ichidan 3 tasini alohida ajratadi: I) oiladagi 
muomala; 2) um umiy x o ‘jalik ishlari b o ‘yicha m uom ala; 3) xo'jalikning 
baxt-saodat bilan alm ashish muomalasi. D avlat hayot uchun mavjud 
b o ‘lm og‘i kerak. Aristotel davlatga quyidagicha tav sif beradi: davlat bir 
joyda yashovchi insonlam ing o ‘zaro m uloqoti, adolatsizlikka qarshi 
o ‘zini hitnoya qilish uchun tuzgan ittifoqi; u x o ‘jalikda ayirboshlash 
uchungina b o ‘lgan m uloqat emas. B ulam ing barchasi davlatning tashkil 
topishi uchun zarurdir. Lekin davlat faqat ulardangina tashkil topm aydi. 
“ Davlat shu paytda yuzaga keladiki, qachonki oila va urug‘ o ‘rtasida 
baxtli hayot uchun m uom ala paydo b o'lsa, ularning hayoti kom il va 
to ‘liq b o 'lg an sharoit va vaqtda davlat paydo b o ‘ladi” (“Siyosat”).
Aristotel falsafasi tahliliga yakun yasar ekanmiz, uning qomusiy 
olim ekanligini, o ‘zigacha b o ‘lgan ilmiy, falsafiy fikrlam i o ‘rganib, 
sintezlab, 
um um lashtirishga 
uringanini; 
ilm lam i 
klassifikatsiva 
qilganligini; falsafa, m antiq va boshqa bir qancha fanlam ing asoschisi 
boTganligini va shu tariqa ilmiy va falsafiy fikm ing keyingi rivojiga 
ulkan hissa q o ‘shganligini, aniqrog‘i, taraqqiyot y o ‘nalishini belgilashga 
olib kelganligini ta ’kidlash zarur.