yondashgan. Uning b a’zi m ulohazalariga qo ‘shilmaslik mumkin. Lekin
axloqiy fazilatlar orasida zamon o ‘zgarishiga qarab o ‘z m azm un-
mohiyatini y o ‘qotm agan, asrlar sinovidan o‘tgan, barcha davrlar uchun
birdek aham iyat kasb etib, inson m a’naviy
qiyofasini belgilaydigan
axloqiy fazilatlar, ularni ifoda etuvchi tushunchalar borki, ularning ilmiy
v a
amaliy
qadr-qimm ati
zamonni
tanlam aydi,
abadiy
mavjud
um um insoniy axloqiy qadriyatlar sifatida saqlanadi, yangi avlodlar
uchun muhim m a’naviy kuch b o ‘lib qolaveradi. Aynan ana shunday
m asalalam i m uhokam a etganligi bilan Aristotel axloqiy ta ’limoti
qadrlanadi.
Iqtisodiy qarashlari.
A dolat kategoriyasini Aristotel k o ‘proq
iqtisodiy m unosabatlar tizimi m isolida tushuntiradi. Xususan, u qiymat
masalasini “adolat” m uam m osining xususiy holi deb olib qaraydi.
X o ‘jalik
ne’matlarini
ayirboshlash,
uningcha,
adolat
prinsipiga
asoslanishi kerak. Adolatning xususiy holi moddiy n e’m atlarga teng
m unosabatdir.
Shunga m uvofiq holda, insoniy fazilat — bu. aw alam b or,
to ‘g 'ri m o‘ljal ola bilish, mos xatti-harakat qilish, yaxshilikning bor
joyini aniqlash demakdir. Bunday k o ‘nikmani Aristotel “o ‘rtacha”
tushunchasi orqali ifodalaydi. “0 ‘rtacha” deganda, m utafakkir, yomon
bilan yaxshilikning o ‘rtasini emas, balki yaxshiliklarning o ‘rtasini,
aniqrog‘i, eng yaxshisini tushunadi
Inson,
aniqrog‘i,
fazilatli
inson
ortiqcha
boylikdan,
to ‘kin-
sochinlikdan
ham,
yetishm ovchilikdan
ham
chetlashadi,
ular
o ‘rtasidagini tanlaydi. Inson
kom illikka intilishi kerak, chunki
и
barcha
narsa to ‘g ‘risida to ‘g ‘ri fikr yuritadi va barcha hollarda unga hayot
haqiqati ochiladi: u haqiqatning o ‘lchovi v a m e’yori sifatida barcha
ju z ’iy hollardagi haqiqatni ko‘radi. Fazilatli xatti-harakat qilishning
shart-sharoitlari esa quyidagicha: 1) o ‘z harakatini anglashi zarur; 2)
shunday harakat qilish kerakki, u vosita emas, balki o ‘z-o‘zicha
m aqsad
boMsin; 3) m uayyan prinsiplarga qat’iy rioya etishi kerak.
Aristotel adolatning xususiy shaklini ikki turga b o ‘ladi: taqsim lovchi
adolat va tenglashtiruvchi adolat. B irinchisida taqsim lash prinsipi b o llib,
shaxslarning sha’ni, nomusi xizm at qiladi (xizmatlari, axloqiy jasorati va
b). Bu proporsionallik prinsipidan
iborat. Ikkinchisida iqtisodiy
asoslardan, xususan, arifm etik proporsionallikdan kelib chiqiladi.
Tenglashtirish ehtiyoj tufayli zarur b o ‘ladi.
Adolatsizlik, m utafakkir fikricha, moddiy n e’m etiarga tengsiz
m unosabatning xususiy ko‘rinishidir.
215 А смус В.Ф. А нтичная философ ия. -М .: 2000. - С .271.
195
Y uqorida qayd etib o ‘tilganidek, Aristotel
uchun inson hayotining
haqiqiy maqsadi huzur-xalovat emas, balki farovonlikdir. Farovonlik —
bo'sh vaqtdadir. A qlga m uvofiq kechirgan hayot insonni inson qiladi.
Fazilatlar ichida inson uchun eng zarur b o ‘lgani - boylik. U
insonning k o ‘zlagan m aqsadiga erishishi uchun quroldir. Boylik
deganda, Aristotel aniq m a’noda x o 'jalik uchun zarur buyum lar, oilaga
va davlatga foydali, inson hayoti uchun kerakli narsalam i yig'ishni,
yaratishni tushunadi. Farovonlik - ortiqcha boylikka ega bo‘lishni
anglatmaydi.
B oylikka
ega
bo'lgan I ar
ikki
guruhga
boMinadi.
Birinchisini
isrofgarchilikka y o ‘l
q o ‘yib,
tejam korlik
to ‘g ‘risida
o ‘ylam aydiganlar tashkil etadi. Ikkinchisini o ‘ta xasis, m e’yoridan ortiq
tejaydiganlar tashkil qiladi. Har ikkala guruh kishilarini fazilatli deb
b o ‘lmaydi. Eng yaxshi odam lar o ‘rtacha y o ‘ldan - m e’yoricha
sarf etish
v ateja sh y o ‘lidan boradi.
M ana shu bilan bog‘liq holda Aristotel xo 'jalik yuritishning 2 ta
turini alohida farq qiladi: “ekonom ika” va “xrem atistika”. Ekonomika.
y a’ni iqtisod xo ‘jalik yuritishning to ‘g ‘ri usuli, u oila va uning a ’zolarini
oliy m aqsad-farovonlikka erishish uchun zarur b o ‘lgan narsalarga ega
bo ‘lishga imkon beradi. “X rem atistika” esa, oliy m aqsadga emas,
cheksiz boylik orttirishga undaydi.
Aristotelning
estetik
qarashlari.
Estetikaning
fundamental
tushunchalaridan biri g o ‘zallik ekanligi m a’lum. G o ‘zallik haqida gapirar
ekan, Aristotel, aw alam bor, oddiy yoqim lilik bilan chiroylilikni
farqlaydi. X ususan, u hissiyot orqali tanlashni
estetik tasavvur orqali
olingan tanlashdan farqlagan.
Shu orqali real g o ‘zallikni ideal
go‘zalikdan, y a ’ni istakni yuzaga keltiradigan go‘zallikni farqlagan.
“M etafizikada” u m atem atik fanlar ham chiroylilikdan aloqasini
uzm agan, yoqim li hissiyotlarni yuzaga keltiradi, deydi.
A ristotelning go‘zallik bilan yaxshi holatni farqlaganini aniq aytib
boMmaydi, chunki hech qayerda u haqida aytib o'tm agan. “ R itorika”da
chiroylilik — bu yaxshi holat, deb aytib ketgan, xolos. Bu, albatta, nim a
chiroyli va nim a axloqiy degan narsalam i belgilab bermaydi.
Aristotel
fikricha,
poeziya
alohidalikdan
k o ‘ra
universallik
xusuiyatiga ega. B oshqacha aytganda, poeziya
abstrakt narsalar bilan
shug‘ullanadi, bu esa falsafaning ishi. Shuning uchun Aristotel didaktik
poeziyani inkor etgan, chunki falsafiy tizim ni sh e'rd a bayon qilish - bu
ritm li falsafiy asar yozishdir va uning she’riyatga um um an aloqasi
y o ‘qdir.
196
Aristotel “Poetika” asarida epik jan r - tragediya va komediyani
tahlil etgan va ayniqsa, tragediya tavsifiga keng to ‘xtalgan; tasviriy
san’at, skulptura v a m usiqalar faqat eslab
0
‘tila d i'1'.
Do'stlaringiz bilan baham: 
