jism lam ing mohiyati va vaqtning bo‘linishi, havoning jonning birinchi
stixiyasi ekanligi to ‘g ‘risidagi fikrlarni ilgari surgan. M utaxassislar
fikriga ko‘ra, bu fikrlarni Enesidem gipoteza tarzida bildirgan.
Enesidem
davriga
kelib
skeptitsizm
“Yangi
A kadem iya”da
hukm ronlik qila boshlaydi. Platonning hissiy bilishning ziddiyatligi,
oquvchanligi to ‘g ‘risidagi fikrlariga asoslanib, Arkesilay va K arneadlar
bilish
masalalarini
yangicha
talqin
etishadi.
M utaxassislar
skeptitsizmning pirronizm v a “Yangi A kadem iya”dagi k o ‘rinishlari
o ‘rtasidagi tafovutni farqlashadi. Bu farqni
antik dunyo tarixchisi va
skeptitsizmi nazariyotchisi Sekst Em perik ham o‘rganadi.
Akademiya skeptiklari fikricha, qaram a-qarshi fikrlar, m asalan,
yaxshi yoki yom on, ehtimol tarzida b o ‘lishi mumkin. Birorta narsani
yaxshi yoki yom on deb tusmol qilishning shu davr urf-odatlaridan
zaruriy tarzda kelib chiqishi shart emas. Bu — shunchaki urf-odatlarga
“ergashish” natijasi.
Enesidem ning
ikkinchi
kitobi
eleychilarga
m a’lum
bo‘lgan
“harakat”,
“o ‘zgarish”,
“tu g ‘ilish”
va
“o ‘lish”
tushunchalarida
yashiringan ziddiyatlarga b ag ‘ishlangan.
Uchinchi kitobda hissiy
m ushohada v a tafakkur, to ‘rtinchi kitobda xudolam i, tabiatni bilish
mumkin emasligi m asalalari tadqiq etilgan. U larda qaram a-qarshilar teng
kuchli degan fikr asoslanadi. Beshinchi kitobda “sababiyat” tushunchasi
tadqiq qilinadi. Sabab deganda, boshqa birorta hodisani keltirib
chiqaruvchi hodisa tushuniladi. Masalan, Quyosh tolaning qizishi,
erishi
sabablidir. Sabablar turli xil b o ‘ladi.
1. “0 ‘zida m ujassam langan”, y a ’ni u mavjud bo‘lgan ta ’sir bor,
y o ‘qolishi bilan, u ham y o ‘q b o ‘ladi.
M asalan, arqon bilan b og ‘lab
tortish-bo‘g‘ish sababi.
2. 0 ‘zaro birgalikda sabab bo‘lish. M asalan, om ochning harakati
uning tortayotgan h o ‘kizlar kuchi bilan belgilanadi.
3. “B ir-biriga yordam beruvchi”. Masalan, ikkita kishi qiynalib
qilayotgan ishga uchinchi kishi yordam beradi. Bulardan Enesidem
skeptik xulosa chiqaradi: sababiyat mavjud b o ‘lishi ham, bo‘lmasligi
ham m um kin231.
Enesidem m iloddan avvalgi 43-yilda yozgan asarida skeptiklar
ta ’limotini him oya qilishga qaratilgan 10 m etafora yoki argum ient
keltiradi. Ular quyidagilardan iborat:
1.
Tirik m avjudotlar turlari o‘rtasidagi
farq shundan dalolat beradiki,
u yo bu obyektning “g ‘oyalari” turfa xildir, negaki, ular nisbiydirlar.
231 А смус В.Ф . А н тичная ф илософ ия. -М .: В ы сш ая ш кола, 1999. С .307.
222
2. Odam lar o'rtasidagi farq yuqoridagidan dalolat beradi.
3. Sezgi organlarim izning tuzilishi va ular uyg‘otadigan taassurotlar
ham turlicha (m asalan, Sharqda badbo‘y hid taratishiga qaramay,
xushtam m eva bor).
4. Turli holatlarda idrok jarayonlari turlicha kechadi, masalan.
tushdagi v a tetiklikdagi ham da yoshlikdagi va keksalikdagi idrok qilish.
Yoki, aytaylik, kuchli shamol toMqinlari yosh yigitga m aroq baxsh etsa,
keksa kishiga bu yelvizak b o ‘lib tuyulib, etini junjuktiradi. Yoinki,
masalan, suvga solingan tayoq bizga singanday k o ‘rinsa, kvadrat
shaklidagi m inora uzoqdan aylanadek k o ‘rinadi.
5. Obyektlar hech qachon
so f holda nam oyon boMmaydi, ular
ham isha m uhit ta ’sirida boMadi, m asalan, havoning ayni holati bois
yanglishish yuzaga keladi, xususan, kunduzi yashii tusda boMgan maysa,
kechga borib sargMsh boMib ko'rinadi.
6. Idrokning turfa xilligi predm etlar sifatlarining turfa xilligidan
kelib chiqadi. Masalan, bir qum zarrasi paypaslab k o ‘rganda, g ‘adir-
budur boMib tuyulsa, boshqa barm oqlar orasidagi boshqa qum
donachalari yum shoq va silliq taassurotlarini uyg‘otadi.
7. Umuman nisbiylik mavjud.
8. Idrok sofligiga bogMiq boMgan taassurotdagi farq. M asalan,
quyoshga nisbatan sariqroq boMib k o ‘rinadigan kometa, unga qaraganda
kuchliroq taassurot uyg‘otadi.
9. Turm ush tarzlari, axloq kodekslari, qonunlar, m iflar va falsafiy
taMimotlar turfa xildir
Agripp Enesidem ning m azkur 10 ta argumentini 5 taga keltiradi:
1. Bir obyektning turli nuqtai nazardan olib qaralishi.
2. Isbotlash jarayonining cheksiz davom etishi, isbotlam ing o ‘zlari
isbodanishi zarur boMgan farazlarga tayannishi va shu tariqa jarayonning
cheksiz davom etishi.
3. O dam lam iing turli tem peram entlaridan kelib chiqib,
obyektlarni
turlicha idrok qilishlari, shuningdek, idrok jarayoniga idrok qilinayotgan
obyektning boshqa obyektlar bilan aloqasining ham ta ’sir k o ‘rsatishi.
4. Cheksiz isbotlash jarayonidan qochish m aqsadida dogm aga
aylanish
(umum
e ’tiro f etilib,
deyarli
chinligiga
isbot
talab
qilinm aydigan farazlam ing tasodifiy xarakteri).
5. Yopiq doira yoki o'zi isbot^a ehtiyojmand har qanday isbotni
ishonchli xulosa sifatida qabul qilish 32.
212 C opleston F. History o f philosophy. V o l.l. -N e w Y ork-L ondon-Toronto-Sydney-
A uckland, 2003. P.418-420.
223
