A n t ik d a V r fa L sa fa si

Lukretsiyy Karning falsafiy qarashlari.
Tit Lukretsiy Kar — Rim 
m aterialistik epikureizmi vakili. Uning "B uyum lar tabiati to ‘g ‘risida''' 
asari (poem asi) butun dunyoga m ashhur bo'lgan (eramizdan avvalgi I asr 
boshi - I asr o ‘rtalarida bitilgan). Lukretsiy Kar Rim uchun qiyin 
kechgan davrlarda yashagan. Xususan, bu davrda Rim zodagonlari 
dohiysi Lyutsiy Korneliy Sullaning qonli diktaturasi, Suilaning Marish 
bilan 
kurashi, chavandozlar sinfining quv g‘in qilinishi, 
Spartak 
boshchiligidagi Rim qullarining qo ‘zg ‘oloni (eram izdan avvalgi 73-71- 
yy.), uning fojialari, m ag‘lubiyati, yangi savdo - sudxo‘rlar guruhi 
faoliyatining 
kuchayishi, 
Pompey, 
Kras 
Sezarning 
yuksaklikka 
ko‘tarilishi, Sulla davomchilari va bor-yo‘g ‘idan ajralgan dehqonlarning 
Katilina boshchiligidagi q o ‘zg ‘oloni, Yuliy Sezar g ‘alabasi va shu kabi 
voqealar Ьо"lib o'tgan. M ana shunday davrda yashagan Lukretsiy Kar 
o 'zining shoirlik va faylasuflik talantini k o ‘rsata oldi. U borliq, uning 
sabablari haqida faqat faylasuf sifatida m ushohada yuritib qolmay, ularga 
Em pedokl, Epikur argumentlaridan foydalangan holda hamda Gomer, 
Lnniy fantazivalari bilan nigoh soldi.
Lukretsiy Kar - Epikur atom istik m aterializmi va axloqiy 
ta'lim otining o ‘ziga xos izohlovchisi va targ ‘ibotchisi. U Rim sharoitida 
odam larning 
erishishi 
qiyin 
bo'lgan 
tinchlik, 
osoyishtalikka 
yetaklaydigan falsafani yaratishni m aqsad qilib qo'yadi. Lukretsiy Kar 
fikricha, inson baxt-saodatining eng katta dushmani d o ‘zax azobidan, 
xudoning inson hayotiga aralashishidan q o ‘rqishdir. 0 ‘zining poem asida 
aynan ana shu “dushm anlar” bilan kurashish vazifasini q o ‘yadi. 
M utafakkir fikricha, bu qo‘rqinchlarni yengib b o ‘ladi. O llim q o ‘rqinchi, 
xudolardan qo'rqish insonning olamdagi o ‘z o ‘rnini, tabiatga va 
xudolarga boMgan m unosabatini bilmaganligi natijasidir. Bu qo ‘rqinchlar 
bilim, falsafa, m a’rifat bilan yengib o ‘tiladi. Falsafa xudolarning inson 
hayotiga, narigi dunyodagi m avjudligiga ta ’sir ko‘rsata olm asligini 
asoslashi zarur.
Inson uni ezadigan q o ‘rqinchlardan ozod boMishi uchun tabiat 
to ‘g"risida, xususan, uning paydo bo ‘ lishi, tuzilishi, uni tashkil etadigan
213

---

elementlar, eelem entlar o ‘lgandan keyin nim a b o ‘lishi to ‘g‘risida chin 
bilim larga ega b o ‘lishi kerak. Etika - baxt-saodat haqidagi ta ’limot 
bo ‘lib, fizikaning - tabiat to ‘g ‘risidagi fanning natijalari yakunidan 
iborat bo']ishi kerak. Demak, tabiatni o ‘rganish o ‘z-o ‘zicha emas, jonni 
bilish uchun, etika uchun kerak. Shuning uchun ham , fanda yaratiladigan 
gipotezalam i m uhokam a etishda olamni naturalistik va m aterialistik 
tushuntirish prinsipiga rioya etish zarur; tabiatdagi barcha hodisalar, 
ulam ing xususiyatlarini tabiiy sabablardan kelib chiqqan holda 
tushuntirish kerak; bunda hech bir g ‘ayritabiiy kuchga, ajoyib- 
g ‘aroyibotlarga va boshqa kuchlarga m urojaat qilishga ehtiyoj y o ‘q. 
Chunki, bunday kuchlam ing yo'qligini kuzatish, tajriba faktlari 
tasdiqlaydi.
Lukretsiy Kar - hodisalam i turli xil asosda tushuntirish, talqin etish 
tarfdori. Uning poem asi m uallifning Epikurning Gerodotga yozgan xati 
m azm unini, xususan, uning kosm ologiya v a fizika sohasidan keltirilgan 
turli xil m isollar yordam ida tabiatda sodir b o ‘layotgan hodisalar va 
jarayonlarning turlicha talqinining m avjudligi to ‘g ‘risdagi fikrlarini 
yaxshi o ‘zlashtirib olganligini k o ‘rsatadi. Lukretsiy bu asarida Epikur 
keltirgan m isollardan ham foydalanadi. M asalan, uning aytishicha, 
Quyosh har kuni yangidan tu g ‘iladi v a u har kuni osmondagi o‘z o ‘m iga 
qaytadi, degan fikrlam ing har ikkalasini bildirish mumkin. Shuningdek, 
m utafakkir fikricha, Oy sharsim on b o ‘lib, o ‘zida Quyoshdan tushgan 
num i aks ettiradi deyish yoki Oy o ‘z nurini sochadi va oylik fazalari 
(kattalashishi v a kichrayishi) uning atrofida aylanadigan, davriy ravishda 
uning nurlarini to ‘sib turadigan qorong'i jism harakati bilan belgilanadi, 
deb aytish ham mumkin.
Lukretsiyning hodisalam i tushuntirishda naturalizm va m aterializm
prinsipiga zid kelm aydigan har qanday gipotezani qabul qilish mum kin, 
degan fikri aslo gipotezalam i solishtirish, ulam ing to ‘g ‘risini tanlash 
kerakligini inkor qilishni anglatm aydi. Lukretsiy pragm atist ham, 
agnostik ham emas, albatta. U yashagan davrda ilm-fan holati 
raqobatdosh gipotezalardan birortasiga ustunlik berish, asoslash uchun 
yetarli qonunlarga, faktlarga ega emas edi. Lekin haqiqatni anglash 
uchun Lukretsiy m untazam ravishda o ‘z zamonasi ilm-u fani, falsafasi 
erishgan darajasidan chetga chiqishga harakat qiladi. Ana shuning uchun 
ham o ‘z poem asida shu davr falsafasini, xususan, tabiat, inson, axloq 
to ‘g ‘risidagi ta ’limotlarini bayon qiladi. B unda poem aning tabiat 
to ‘g ‘risidagi qism ning yaxshi ishlab chiqilganligini alohida ta ’kidlash
214

---

zarur. Shuning uchun bo‘lsa kerak, Lukretsiy asarini atom istik 
m aterializm ning poetik ensiklopediyasi deb atashadi226.
A sarda 
borliqning 
fizikaviy 
elementlari, 
ulam ing 
harakati, 
m aterialistik 
kosm ologiya 
va 
kosmogoniya, 
m adaniyat 
tarixi, 
materialistik antropologiya va psixologiya masalalari bayon qilingan.
Lukretsiyning, ayniqsa, 2 ta g ‘oyasini insonni uni ezadigan 
sharpalardan ozod etishda muhim deb hisoblashadi: 1) jonning o ‘lishi 
to ‘g ‘risidagi fikr; 2) xudolam ing insonlar hayotiga ta ’sir etish 
qobiliyatiga ega emasligi haqidagi fikr.
Lukretsiy ham, xuddi Epikur singari, xudolarni olam lar o'rtasidagi 
b o ‘sh joylarda o ‘m ashgan, ular olam ga ta ’sir eta olmaydi, degan fikrni 
bildiradi. 
Lukretsiyga 
k o ‘ra, 
tabiatning 
paydo 
b o ‘lishida 
ham, 
boshqarilishida ham xudolar, ular irodasining ishtiroki y o ‘q. Barcha 
dunyolar son-sanoqsiz, k o 'z bilan ko ‘rib boMmaydigan, badan bilan 
sezib b o ‘lmaydigan m oddaning qismlari uyurmali harakati va oqimidan 
paydo b o ‘lgan. Bu zarrachalar - boshlang‘ich asos yoki barcha 
narsalam ing “urug‘”laridir.
Aynan ana shu zarrachalardan barcha jism lar va jonlar, barcha 
olam lar v a tabiat hodisalari paydo b o ‘lgan. Ularning barchasi tabiiy 
zaruriyat tufayli vujudga kelgan. Faqat dastlabki jism lar, ularning 
birlashm alari v a harakati, b o ‘shliq mavjud. Bu dastlabki oddiy jism lar 
m angu va buzilmasdir, biroq ulardan paydo b o ‘ladigan barcha narsalar 
o ‘tkinchi, o ‘lish tabiatiga egadirlar.
Y o‘qdan bor b o ‘lmaydi, lekin barcha narsalar o ‘zi kelib chiqadigan 
“urug‘iga” ega bo'lishi kerak. B u urugMar abadiy. Agar ular buzilganda, 
y o ‘q bo'lganda butun materiya, butun m avjudot ham y o ‘q boMar edi. 
Dastlabki oddiy jism lardan paydo bo'lgan m urakkab jism lar halokati 
m ateriyaning y o ‘q bo'lishi degani emas, u faqat m urakkab jism ning 
sodda elem entlarga ajralishi, bu elem entlam ing tabiat hodisalarining 
umumiy, m angu oqim iga qaytishidir. Cheksiz olam o ‘z bag‘riga oladigan 
daryolar o'ladi. Tirik mavjudotlar, jism lar o ‘ladi, xususan, ularning joni 
o ‘ladi, lekin tabiat mangu yashaydi.
Jon ham tana singari m oddiydir va atom lardan tashkil topgan. Oddiy 
atom lardan farqli o'laroq, bu atom lar eng kichik, dum aloq, silliq, 
harakatchandir. Jonni butun holatida saqlab turgan atom lar u o ‘lguncha 
bir-birini ushlab turishadi, inson o ‘limidan keyin jo n atomlari ham 
tarqalib, uchib ketishadi. Epikurga ergashib, Lukretsiy ham jonning 
narigi dunyoda yashamasligi u yoqda tursin, um um an, o ‘lim va
216
Асмус В.Ф. А нтичная философ ия, -М .: В ы сш ая ш кола. 1999. С .332.
215

---

hayotning bir-biriga hech qanday m unosabati y o ‘q, “o 'lim va hayot hech 
qachon uchrashishm aydi”, bir-biriga tegib ketm aydi, deydi. Hayot 
ekanmiz, o ‘lim bizni qo ‘rqitm aydi, chunki u biz uchun y o 'q . O 'lim
kelganda esa, biz y o ‘qmiz, jonim iz ham y o ‘q, demak, o ‘limdan qo'rqish 
sezgisi ham y o ‘q. Bu fikrlam i asoslashni falsafa vositalari yordamida 
amalga oshirib b o ‘lmas edi. Shuning uchun ham Lukretsiy poezaya 
vositalarini tanladi, obrazlar orqali o ‘z fikrlarini ifodaladi. M asalan, 
D em okrit singari, atom larning sezgi orqali bilib boMmasligi, b o ‘shliqda 
harakatlanuvchi atom lar to ‘g ‘risidagi farazlarini Lukretsiy odatda k o ‘zga 
k o ‘rinm aydigan, lekin Quyosh nuri ostida ustunlarda shu’lalanib. titrab, 
tebranib turadigan changlarga o ‘xshatadi. A lohida olingan atom larning 
k o ‘zga 
k o ‘rinm asligini 
u 
k o ‘rish 
illyuziyalari: 
uzoqdan 
to g' 
yonbag‘irlaridagi poda harakati yoki tekislikdagi ikkita qo'shinning 
urushi obrazlarida tushuntirib beradi.
Lukretsiy o 'z ig a hissiyotdan k o 'ra k o ‘proq nim a aniq boMishi 
mum kin degan savolni beradi. Uningcha, biz hissiy kechinm alar haqida 
m ulohaza qiladigan Ongning o 'z i to ‘liq hissiyotlarga asoslangan, va agar 
ular haqiqiy bo'lm asa, u holda Ongning chiqargan xulosalari ham xuddi 
shu kabidir.
Epikureizm to 'g ‘risidagi m ulohazalarga yakun yasab, aytish kerakki, 
u 
atom iznni 
yuqori 
p o g ‘onaga k o ‘tardi, 
kosm ologiyani 
tajriba 
natijalariga tayanib tushuntirishga urindi. epikurchilar astronomik 
m asalalarda, m asalan, biz to ‘liq aniqlikka ega b o 'la olm asligim izni aytib 
oMganlar, chunki biz ushbu holatni haqiqiy deb aytishim iz m um kin, 
boshqalar esa buning aksini, y a’ni “samoviy jism lar turli sabablar ta ’siri 
ostida yuzaga keladi”, degan fikrni isbot qilishga harakat qiladilar227.
Shuni yodda saqlash zarurki, greklarda zamonaviy ilmiy uskunalar 
boMmagan va ularning ilmiy xulosalari, asosan, aniq kuzatuvlarga 
asoslanm agan farazlarga asoslangan. Lekin, shunga qaram ay, ular 
falsafani ilm bilan bogMash yoMida m uhim qadam qo‘ydilar.
Ijtim oiy-siyosiy qarashlarida tinchlikni him oya qilishgani ham 
muhimdir.