A n t ik d a V r fa L sa fa si

tushunchalar kompleksi —
logos paydo 
boMadi. Jon tanadan ajralgandan keyin, uning m avjudligi hayot 
davom ida tanadan olgan tonus darajasiga b o g liq . Fozil odam lam ing joni 
tanadan xoli ravishda uzoq vaqt yashashi mumkin. Biroq dunyoning 
alangalanishida, 
o ‘t 
olishida 
u 
ilohiy 
substansiyaga 
qaytadi. 
Polingenesiya
bosqichida 
olam 
taraqqiyoti 
avvalgi 
ко rinishda 
takrorlanadi. Bu “abadiy qaytish" dunyoning mangu m avjudligini 
belgilaydi.
Inson to ‘g ‘risidagi fikrlarini rivojlantirib, stoiklar odam larning 
erkinligini (zaruratni anglashini) inkor etishadi, y a ’ni inson o ‘z xohish- 
irodasi bilan baribir qilishi kerak boMgan narsani qiladi. Hokim iyatning 
zaruratini stoiklar taqdim ing silsilalarga qarshi kurashida yordam deb 
tushunishadi. Taqdir va oldindan k o ‘rish bu - Xudoning har xil 
k o ‘rinishi. Bu kosm ologik determ inizm ichki erkinlik borligini tan olish, 
insonning voqealarga m unosobatini va bahosini bera olishi m umkinligi 
bilan yengillashtiriladi va “Xudo sharofati”tufayli, inson erkindir.
Xudo olamni yaxshi niyatda yaratishini e 'tiro f etishar ekan, stoiklar 
bu dunyoda nim aga yom onlik bor ekanligini va hech b o ‘lmsa 
yom onlikka nisbatan “optim istik” qarashlarni tushuntirib berishi kerak 
edi. Bu doimiy m uam m oni hal etishga Xrisipp qaror qildi. U alohida 
narsalam ing nom ukam m aligi butunning m ukam m aligiga olib keladi, 
deydi. Bundan shu kelib chiqadiki. aslida “yom onlik” degan narsaning 
o ‘zi y o ‘q.
X risipp o ‘zining oldindan k o ‘ra bilish m etodiga asoslanib, yaxshlik 
yom onliksiz mavjud boMa olmaydi va hech bir narsa qaram a-qarshisiz 
m avjud b o ‘la olmaydi, deb hisoblagan. Shuning uchun ham bittasini olib 
tashlasangiz, ikkinchisi y o ‘q b o iib ketadi. Bunday qarash, albatta, 
adolatli. M asalan, biz rohat-farog‘atni his qilar ekanmiz, demak, 
q ayg‘uni ham his etamiz. bu yerda gap X udoning irodasi bilan bogMiq 
notabiiy narsalar haqida emas, balki tabiiy narsalar haqida boMayapti. 
Biz qayg‘uni yom onlik desak ham, u b a ’zida yaxshilik o ‘m ini bosadi. 
M asalan. tishim iz jarohatlansa, u o g ‘riydi va bunga biz yaxshi va zarur 
narsa sifatida qarashim iz m um kin. Tish og‘rigM bu — albatta, yom on, 
ammo, k o ‘z oldingizga keltiring: agarda u yo ‘q boMganida, jarohat olgan
237

---

joydan signal b o ‘lib, biz vrachga borishim iz uchun turtki b o ‘lmasdi. 
Xuddi shunday, ochlik yaxshim as, lekin bizda ochlik hissi b o ‘lmasa- 
yomon, och qolganimzni bilmay, sog‘liqni y o ‘qotishim iz mumkin.
Shunday qilib, jism oniy yom onlik faylasuflar uchun m uammo emas. 
Ammo axloqiy yom onlik qanday? Stoiklarga k o ‘ra, aslida, hech qanday 
yom onlik y o ‘q, yom onlik qilgan shaxsning xatti-harakatining maqsadi 
bor, buni axloqi ko‘rsatadi: bu harakatning o ‘zi indefferent hisoblanadi 
(yaxshilik y o ‘lidagi har qanday harakatga yaxshi yoki yom on deb qarash 
m um kin, y a ’ni kishi axloqi past bo ‘lib, yom onlik sodir etsa, o ‘zini esa 
yaxshilik qilayotgan kishi deb hisoblasa, unda u faqat obyektiv nuqtai 
nazardan yom onlik qilayapti, deyish mum kin, ammo uni ayblash 
mum kin emas).
Y uqoridagi fikrga taqqoslam ay, harakatlarning o ‘zini olib qarasak, 
Xrisipp harakatlarning o ‘zi yom onlik emas, yaxshlikdir deganida haq 
bo‘ladi. H arakatlarning yom onlik bo‘lmasligini quyidagi m isollar orqali 
ko ‘rish mum kin. Agarda bir kishi o'qdan o‘ldirilgan bo‘lsa, ikkinchisi 
adolatli urushda o ‘ldirilgan bo ‘lsa, unda ularni harakat nuqtai nazaridan 
axloqiy yom onlik deyish qiyin. Axloqiy yom onlik pozitiv bo ‘lishi 
mumkin emas, unday desak, biz Yaratganni ham m a narsalarning 
asoschisi deya olmaymiz. Axloqiy yom onlik, to^gVi qoidalardan 
adashgan kishilar irodasining axm oqona harakat sodir etishi b o ‘lib, u 
aqlga ziddir. Y ana kishilar yaxshi va yomon m aqsadga ega b o ‘ lishi 
m um kin, dem ak axloqiy sohada, jism oniy sohadagi kabi, bir-biriga 
qaram a-qarshilik bo ‘lishi mumkin. Jasurlik haqida qanday gapirishim iz 
mumkin, .ag ard a biz q o ‘rqoqlikni bilmasak; adolat haqida nim a 
deyishim iz m um kin, agarda adolatsizlikni bilmasak? deydi X risipp236.