7. Stoiklar sabab - oqibat munosabatini qanday tushunishgan?
8. Stoiklar harakat va osoyishtalikni qanday talqin qilishgan?
9. Stoiklar bilish nazariyasida qanday
m uam m olar m uhokam a
etilgan?
10. Stoiklarning m antiq rivojidagi o ‘rni nim alar bilan belgilanadi?
11. Stoiklar haqiqatni v a y o lg ‘onni qanday talqin qilishgan?
12. Stoiklarning ijtimoiy qarashlari qanday?
13. Stoiklar axloq masalalarini qanday m uhokam a etishgan?
14. Stoiklar dialektika deganda nimani tushunishgan?
15. Stoiklar kosmologiyasi to ‘g ‘risida nim alam i bilasiz?
245
NEOPLATONIZM
U lkan Rim im periyasining vujudga kelishi, kuchli harbiy salohiyat
va m a’muriy tuzilm aga egaligi, uning aholisining ongi, dunyoqarashidagi
o ‘zgarishlar bilan birga kechdi. Bu Rimga b o ‘ysundirilgan davlatlar
siyosiy
mustaqilligini
y o ‘qotgan,
xalq
om m asi
qashshoqlashishi
kuchaygan, boy kishilar qatlam ining shakllangan davri edi. M ulkiy,
ijtim oiy tengsizlik kuchaygan, yovuzlik, kulfat ijtim oiy hayotda hukm ron
b o 'la borgandi;
tabiiyki, bunday holatda kishilam ing dinga b o ‘lgan
intilishi kuchayadi. Eram izdan avvalgi 1 asrda esa, aksincha, dinni
“ unutish”, ilm ga bo 'lgan intilish tobora yaqqolroq sezila boshladi.
Falsafadan xususiy fanlarning ajralib chiqish tendensiyasi kuchaya bordi.
M atem atika, astronom iya, m exanika, m editsina, filalogiya,
ritorika,
adabiy tanqidchilik, adabiyotshunoslik maxsus usullam i qo'llaydigan,
professional faoliyat yuritishni taqozo etadigan xususiy-ilm iy bilim
sohalariga aylana bordi. Ilmiy kutubxonalar, qo'lyozm alar fondlari
tashkil etila boshladi. N afaqat Afina, balki Aleksandriya, Pergam, Rodos
ham yirik ilmiy m arkazga aylandi.
Ayni paytda, Sharqdan G 'arbga qarab diniy ta ’limotlar
tarqala
boshladi. Bu ta ’limotlar, ular bilan b o g 'liq m arosim lar mustahkam lanishi
uchun qulay sharoitga ega b o 'la bordilar. Ular aralashib ham ketdilar.
Rim
im peratorlarining
Sharq
m arosim lariga yom on
k o ‘z bilan
qaramaganligi diniy ta ’limotlar, aqidalam ing o 'zaro ta ’sir etishiga,
bog'lanishiga va sinkretik ko'rinishdagi ta ’lim otlam ing paydo bo'lishiga
olib keldi. Jam iyatda paydo b o 'lg an m ana shunday ehtiyojga javoban,
falsafa diniy va b a’zi hollarda, hatto, m istik m azm un va ko'rinish kasb
eta bordi. N eoplatonizm m ana shunday tarixiy sharoitning m a’naviy
mahsuli sifatida vujudga keldi. N eoplatonizm ning asoschilaridan biri va
uning salohiyatli vakili Plotindir.
Plotinning tug'ilgan joyi, hayoti haqida aniq m a’lum otlar mavjud
emas. Evnapiy uni
Likonda tavallud topgan desa, Svida - Likopolda
tug'ilganligini ta ’kidlaydi. H ar holda uning eram izdan avvalgi 203-204-
yillarda M isrda dunyoga kelganligi aniq. Porfiriyning aytishicha, Plotin
Iskandariyaning k o 'p lab professorlari m a’ruzalariga qatnagan va 38
yoshga to'lgandagina o ‘zi izlagan m utafakkir Ammoni Sakkas bilan
uchrashishga m uvaffaq bo'lgan. U eram izdan avvalgi 242-yilga qadar
Am m onining shogirdi bo'lib, undan tahsil olgan. Shu yilda im perator
G ordianning qo'shini tarkibida Eron falsafasini o'rg an ish m aqsadida
Eronga jo 'n a b ketadi. Ammo Gordian M isopotam iyada o'ldirilgach,
ekspeditsiya m uvaffaqiyatsiz yakun topadi. Bu paytga kelib 40
yoshga
246
toMgan Plotin Rimga y o ‘l oladi. Bu yerda u o ‘z m aktabiga asos solib,
yuqori martabali davlat amaldorlari, hatto, im perator Gallien va uning
rafiqasi ishonchini qozonadi. Plotin ularga Platonning “Davlat” asaridagi
g 'oyalar asosida hayot kechiradigan Platonopolis shahriga asos solishni
ta k lif qiladi va buning uchun imperatordan rozilik ham olgani ehtimol
qilinadi. Ammo, negadir im perator nom a'lum sabablarga k o ‘ra m azkur
g ‘oyani keyinchalik rad etganligi ham da shahar g ‘oyasi
shuning bilan
barham topganligi m a’lum. Plotin 60 yoshga kirgan chog‘ida uning
shogirdi Porfiriyning nomi ham chiqib qolgandi, keyinchalik esa
ustozidan ju d a ilhomlangan shogird uning avtobiografiyasini yozadi.
Keyinchalik Porfiriy ustozining asarlarini tizim lashtirib, ularni har
biri 9 bobdan iborat 6 ta kitobga ajratadi. Plotining asarlarini
birlashtirishga xizm at qiladigan “Enneada”, y a’ni " to ‘qqizlik" atamasi
shundan kelib chiqqan.
Aytishlaricha, faylasufning og'zaki m a’ruzalari
sodda va ravon uslubda bayon qilingan bo‘lib, uning yozm a asarlarini
m utolaa
qilish
birm uncha
m urakkabliklar
tu g ‘dirgan.
Bu
ho!
m utafakkirning k o ‘rish qobiliyati nisbatan pastroq bo‘lgan)igi hamda
ayni sababga k o 'ra u q o ‘lyozm aiarini qayta ko'zdan kechirm aganligi
bilan izohlanadi. Bu esa, turgan gapki, Porfiriyning ishini birm uncha
qiyinlashtirgan, ammo, shunga qaramay, u ustozining uslubini saqlab
qolishga harakat qilgan.
0 ‘z davrida Plotinga ko ‘pchilik m aslahat so‘rab
m urojaat qilganlar,
shu m a’noda o ‘z zam onasida aksar kishilarning m a’naviy peshvosi
boMgan. Bundan tashqari, uning sahovatpesha va mehribon b o ‘lganligi,
shuningdek, o ‘z uyida yetim bolalargga g ‘am xo‘rlik qilib, tarbiya
qilganligi
bot-bot ta ’kidlanadi.
Uning
k o ‘plab
d o ‘stlari
bo‘lib,
dushm anlari y o ‘q edi; u garchi zohid inson b o ‘lsa-da, axloqan yetuk va
tabiatan yum shoq kishi sifatida nom qozongan. Ammo, Plotinning biroz
asabiy kishi boMganligi va bu, ayniqsa, uning m a’ruzalarida k o ‘proq
k o 'z g a tashlanib turganligi xususida m a’lum otlar mavjud. Plotinning
so g 'lig ‘i u qadar yaxshi b o ‘lmay, m iloddan avval 269-270-yillar
chamasi
Kampanedagi qishloq uyida vafot etadi.239
Plotin - antik davr falsafasidagi idealizm ning eng so‘nggi yorqin
vakili. U bilan qiyoslanganda neoplatonizm ni yakunlagan Prokl ham
ijodkor sifatida emas, k o ‘proq analitik, sistem aga soluvchi sifatida
mashhur. Plotin o ‘zidan deyarli yarim m ing yillik ilgarigi m erosga
m urojaat qildi, uni tiklashga urindi. U ko‘proq mistik, teosofdir.
239 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l l . - N e w Y ork-L ondon-T oronto-S ydney-
A uckland, 2003. P.464-465.
247
