A n t ik d a V r fa L sa fa si

Materiya haqidagi mulohazalari.
Jonning undan tashqaridagiga 
m urojaat qilishi, uni m ateriyaga olib keladi. Platonga ergashgani holda, 
Plotin olam ning paydo b o ‘lishi materiyani yoki noborliqning boMishini 
taqozo etadi. Tabiatdagi barcha narsalar hech narsadan paydo b o ‘lmagani 
yoki y o ‘q boMmagani sababli, qandaydir substrat mavjud boMishi kerak 
va u jism larning sifatlari, xossalari m avjudligining asosi boMadi. 
G 'o y alar olam idan hissiy qabul qilinadigan olam quyidagilar bilan farq 
qiladi: 1) fazoda koMamga egaligi, 2) vaqtda uzayishi, 3) haqiqiy 
em asligi bilan ajralib turadi.
Olamni hosil qiluvchi kuchlar - aql fikrlari. U larda ongsiz tarzda 
tushunchalar qayd etilgan boMib, manbai ideal olamdadir. Shuning uchun 
ham hissiy olam da sodir boMadigan voqealar tartibi g ‘oyalar olam iga 
taqlid qiladi.
Inson joni ilohiy va hissiy olam chegarasida joylashgan. Uning 
ilohiy jon bilan birligi yuqori darajadadir. Bu aloqadorlik jonning
250

---

yerdagi hayotidagi xatti-harakati bilan bog‘liq. Inson o ‘lgandan keyin jo n
tanadan chiqib, o ‘zining avvalgi hayotiga qaytadi, aql bilan b o g ‘lanadi, 
g ‘oyalami m ushohada etadi, hissiy olamdagi barcha n e’matlardan xalos 
b o ‘lib, ilohiyat bilan q o ‘shilib ketadi. B unda barcha quyi ruhiy 
funksiyalar: idrok, xotira, xayol, odatlar y o ‘q b o ‘ladi. A gar jo n ilohiylik 
darajasiga k o ‘tarila olm asa, unda quyi ruhiy funksiyalam i o ‘zida 
saqlaydi va jonning k o ‘chishi sodir b o ‘ladi. Bu insonning yerli 
hayotidagi moyilliklari bilan belgilanadi. Plotin fikricha, q o ‘shiqni 
sevgan kishilar joni sayroqi qushlarga ko ‘chadi, yirtiqichlikka moyil 
kishilar joni yirtiqich hayvonlarga ko'chadi.
Jonini yangi holati, uning avvalgi m oyilliklariga mos kelishi bilan 
birga, avvalgi hayoti uchun qasosga ham duch keladi: boshqa kishilarga 
nisbatan noqonuniy m unosabatda boMgan kishi joni, o ‘z navbatida, 
boshqa kishilarning noqonuniy harakatidan aziyat chekadi.
Plotin jonning tanaga nisbatan munosabati to ‘g ‘risidagi avvalgi 
qarashlarini qayd etadi: jon tanaga hech qanday fazoviy m unosabatda 
b o ‘lmaydi. Jon tanaga xuddi o ‘zining organi sifatida munosabatda 
bo‘iadi va ehtiyojga m uvofiq ravishda tashqi olam bilan birlashib ketadi. 
Jonning 3 turdagi faoliyati mavjud:
Jonning tana bilan aloqasi, uning tanaga bevosita b og‘liqligi bilan 
belgilanadigan faoliyati. Quyi ruhiy funksiyalar ana shundaydir.
Jonning tanada yashab turgan, lekin aytgan paytda, funksiyalari 
unga bog'liq bo‘lmagan holatidagi faoliyati.
Jonini tana bilan bevosita aloqada boMmagan holatidagi faoliyati.
Jonning 
birinchi 
faoliyatiga hayajonlanish, 
rohatlanish 
yoki 
azoblanish bilan b o g ‘liq holda kechadigan sezgilar taalluqli. Bunday 
holatning subyekti — jo n va tananing birgaligida b o ‘lishi: tanaga harakat 
yoki hayajonlanish, jonga ularni anglash xosdir. Ikkinchi holatga bilish 
faoliyatining yuqori funksiyalari tegishli. Birinchi navbatda, bu xotiraga 
tegishli. Plotin xotirani tasavvurlar saqlanadigan makon deb biladi. 
Ruhiy faoliyatining ikkinchi turiga tafakkur ham taalluqli.
Plotin etikasi
jonning tozalanishi to ‘g ‘risidagi m ulohazalar bilan 
yakunlanadi. Tozalanish jonning tanadan ozod b o ‘lishidan, yerdagi hayot 
m anfaatlaridan xalos b o ‘lishidan, ilohiy darajaga k o ‘tarilishidan iborat. 
Bu holatning yakuni - ekstaz, ilohiyatga ekstatik sh o 'n g ‘ish. ilk Yagona 
bilan birlashib ketishdir.
Plotin falsafasi — jahon m iqyosida qulchilik m adaniyatining 
halokatga uchrashi davri falsafasi. A na shuning uchun ham ekstaz yerli
251

---

hayot tashvishlaridan xoli, o ‘z-o‘zi bilan cheklangan holat ideal sifatida 
baholanadi.