A n t ik d a V r fa L sa fa si

dialektikasining
vazifasi ana shundan iborat. D ialektika — bu xulosa 
chiqarish v a isbotlash to ‘g ‘risidagi ta ’lim otdir (rivojlanish, aqlning 
haqiqat tom on harakati to ‘g ‘risida emas). Bu m a’noda talqin etilgan 
dialektika logikadan boshqa narsa emas.
Stoiklar A ristotelning m ateriya va shakl to ‘g ‘risidagi noaniq 
tasavvurlariga chek q o ‘yishib, dualizm dan m onizm ga o ‘tdilar. Aristotel 
fikricha, X udo “shakl” b o ‘lib, usiz m ateriya m avjud etnas, u olamdagi 
barcha jarayonlarning m aqsadi. 
Stoiklar esa, 
olam ning yagona 
substansiyasida m ateriya va kuchni farqlab, ularni atributlar deb 
bilishadi. Subtsansiya - bu jism , u o ‘z-o‘zini shakllantiradi. Va, 
aksincha, kuch v a shakl - m oddiy emas, aql bilan erishiladigan ibtidodir.
Stoiklar F.Koplston fikricha, A ristotelning 10 ta kategoriyasini 4 
taga tushirishgan: substansiya, sifat, holat va m unosobat235.
Jism
— m avjudotning yagona jinsi. Lekin kishilar o'y-fikrida jism g a 
turli xil qarashlar m avjud. Bu qarashlarning mohiyati 
kategoriyalcirdir.
Zero, 
jism ni 
uning 
xossasiga 
qaram a-qarshi 
qo‘yadigan 
fikr 
substansiyani
hosil qiladi. M uayyan xossaga ega b o ‘lgan fikr 
sifatiy
kvalifikatsiya
kategoriyasidan iborat. A na shunday fikrda, tasavvurda 
jism va uning hossasi q o ‘shilib, birlikni hosil qiladi. M asalan, 
“donishm and” 
tushunchasi 
ana 
shundaydir. 
Kvalifikatsiyalashgan
235 C opleston F. H istory o f philosophy. V o l.l. - N e w Y ork-L ondon-T oronto-Sydney-
A uckland, 2003. P.428.
230

---

(ixtisoslashgan) jism harakatda yoki osoyishtalikda deb ifodalaydigan 
fikr atributlari (harakat yoki osoyishtalik) to ‘g ‘risidagi tasavvurlar bilan 
birlashib, 
sifati
yoki 
holati
bilan tavsiflanadigan predm etlar guruhini 
hosil qiladi. Demak, stoiklarning kategoriyalar to ‘g ‘risidagi ta ’limoti 
jism lam i ular fikr qilinadigan tasavvurlar b o ‘yicha tasniflashdan iborat. 
Bunda jism lar o ‘z xossalari va m unosabatlari bilan yoki ularsiz fikr 
qilinishi mumkin. N im a b o ‘lganda ham, jism barcha kategoriyalarning 
substrati 
(gavdalantiruvchisi), 
kategoriyalar 
esa 
m avjudotning 
(borliqning) jinslari deb fikr qilinishi kerak.
Lekin barcha narsalam ing oliy jinsi 
“mavjudot”
emas, balki 
“qandaydir bir narsa”dir. M avjud narsa “qandaydir bir narsa”ning turi. 
“M avjudot” har doim m oddiy mavjudotdir. Biroq “qandaydir bir narsa” 
jism siz ham bo ‘lishi mumkin. “M avjudot” — bu faqat ta’sir etuvchi va 
ta’sirlanuvchi narsa. Biroq jism gina ta’sir etishi, harakatda b o ‘lishi 
mumkin. Aynan m ateriya har qanday m avjudlikning yoki m ohiyatning 
asosidir. Lekin m ateriya yakka predmetni boshqa predm etlardan farq 
qilib turadigan holda yaratishi 
uchun 
yana kuch 
ham 
zarur. 
M oddiylikdan ham da ta ’sir etish va ta ’sirlanish qobiliyatidan tashqari, 
jism g a uch o ‘lchamdagi 
ко 'lam
ham xosdir.
M avjudlikning substansialligidan farqli o ‘laroq va m ateriyaning 
substansiallik ibtidosiga tegishli bo ‘lmagan 
jism sizlik
ham mavjuddir. 
Stoiklar jism siz narsalam ing to ‘rt turini: 
fazo, vaqt, bo'shliq va “s o f ’ fik r
predmetlarini
farq qiladilar. 
Fazo —
bu jism iy, moddiy narsa bilan 
to'ldirilish qobiliyatiga ega “qandaydir bir narsa”dir, u chegaralangan. 
Bundan farqli o ‘laroq, 
bo'shliq
chegaralanm agan, y a’ni cheksizdir. 
Stoiklarda yaxlit olamni ifodalaydigan so ‘z b o ‘lmagan. Fazo va bo ‘shliq 
jism ning m avjudligi bilan birga zohir b o ‘ladigan, ifodalanadigan 
narsalardir. Stoiklar 
vaqtni
harakat ko ‘lami yoki dunyoviy harakat 
ko'lam i sifatida tavsiflashadi. Fazo singari, vaqt ham o ‘lchamga, 
k o ‘lam ga ega. Fazo va vaqt jism bilan birgalikda mavjud. B unda fazo 
borliqning m oddiy jihati bilan, vaqt - faoliyatli jihati bilan bog'liq. 
Jism larga fazo va vaqtdan tashqari, yana so f fikr predmetlari - “lektalar” 
xosdir. Fazo va vaqt yaqqol ta sa w u r qilinadigan narsalar bo ‘lsa, “lekta”
— tushunchadir. 
Lekta
- jin s tushuncha b o ‘lib, barcha m avjud narsalarga, 
ularning aksidensiyalariga tegishlidir.
Stoiklar fikricha, m avjudotlar jinslari bu - sifat ham, holat ham, 
m unosabat ham emas; ular muayyan sifatga, holatga va boshqa 
predmetlarga m unosabatda bo'lgan predmetlardir. Sifat, holat va 
m unosabat oddiy jin s tushunchalar, so f fikr predmetlaridir.
2 Л I

---