А. М. Туробов самарқанд этноним ва этноойконимлари самарқанд -2002 2 Туробов А. М. Самарқанд этноним ва этноойконимлари. Монография

1.2. Этноним ва этноойконимларнинг тарихий-
лисоний асослари
Марказий Осиё халқларининг этногенезиси мураккаб ва
кўп қатламли бўлиб , у ушбу ҳудуднинг тарихий ономасти -
касида ўз аксини топган . Марказий Осиёда яшовчи
ўзбеклар, тожиклар, қирғизлар , қозоқлар , туркманлар ,
қорақалпоқларнинг шаклланишида умумий қадимий этно -
нимик компонент мавжуд бўлиб , унинг баъзи белгилари
ҳозирги давргача сақланиб қолгандир (133:304).
Туркий қавмлар дунёдаги эски уруғлардан бўлиб , улар -
дан бири юнонлар берган ном билан аталган , искит - искиф -
скифдир. Юнон тарихчиси Юстиан искитлар мисрийлардан
ҳам эскироқ қавмлардандир, дейди .
Эронийлар скифларга сак отини беришган . Баъзи ман-
баларда, сак номи остида массагетлар , хоразмийлар,
сўғдийлар, бақтрияликлар , сарматлар, қарлуқлар ҳам тушу -

36
нилган. Эрамизгача VIII-IV асрларда бугунги Марказий
Осиё ва Қозоғистон ҳудудидаги қабилалар ҳаммаси «сак »
номи остида юритилган . Геродот ва бошқа антик давр та-
рихчилари уларни Осиё скифлари деб ёзадилар. Самарқанд
вилояти Каттақўрғон туманида сак этноними билан

алоқадор
Чағаноқ
этнотопоними
мавжуд .
Топоним

чағ+ан+оқ қисмларидан иборат бўлиб , унинг чағ қисми саг
- сак тарзидаги йўлни босиб ўтган. - он қисми форс-тожик
тилидаги кўплик аффиксидир. - оқ , -ак аффикси кўпчилик
тилларда этноним ҳосил қилувчи аффикс сифатида
кўрсатиб ўтилган (105:6-18). Хуллас , у чағаноқ -сағаноқ -
саканак-саклар демакдир. Чағаноқ умумтуркий сакларнинг
бир тармоғидир .
Баъзи тадқиқотчилар халқ этимологиясига асосланиб ,
чағаноқ аслида чиғаноқдир , дейдилар . Антик даврдан буён
Самарқанд ва унга чегарадош бўлган ҳудудларда сўғдлар ,
саклар, қарлуқлар, сарматлар , ўғузлар, чигиллар каби тур-
ли -туман уруғлар яшаган. Қадимги юнон муаллифлари
(эрамизгача бўлган IV-V асрлар ) искитлар билан бирга
сарматларни ҳам тилга олиб, уларнинг яшаганликларини
қайд қилишади .
Қадимги сармат этноними ҳозиргача Тошкент вилояти -
нинг Юқори Чирчиқ туманидаги Сармат этноойконимида
сақланиб қолган (105:15). Сармат этноними самат тарзида
ҳам учрайди. Қорақалпоқлар митан қабиласининг бир
уруғи, қозоқларнинг Кичик Жуз қабиласининг тилев
уруғининг бир шахобчаси самат деб юритилади (105:9).

37
Сармат қабиласининг бир тармоғи сирак- сийроқ деб
аталади . Сийроқ этноними билан алоқадор этноойконимлар
мавжуд .
Қашқадарё вилояти Ғузор туманида Сийроқ номли ,

Жиззах
вилояти
Зарбдор
туманида
Жувонсийроқ,

Дўсвонсийроқ; Самарқанд вилояти Нарпай, Пастдарғом ту -

манларида,
Тошкент
вилояти
Пискент
туманида ,

Қашқадарё вилояти Косон туманида Қорасийроқ ; Фарғона
вилояти Бешариқ туманида Каттасийроқ каби этноойко-
нимлар бор.
Сирак -сийроқ этноними ясама сўз бўлиб , у сир ва ак
қисмларидан иборат. Этнонимларнинг сир қисми Сирдарё
гидроними таркибида ҳам мавжуд . Бу гидроним таркибида -
ги сир қисмини турлича талқин этадилар (107:80).
Кўпчилик тадқиқотчилар сир қабиласи номидан олинган
сўз деб ҳисоблайдилар. Сармат - сарт -силис -сир сўзларининг
ўзаги битта бўлиб, улар ҳаммаси Сирдарё бўйларида
истиқомат қилган сир (сир - сур-сор ) номли қабилага тегиш -
лидир (9:5-8).
Туркий тиллар тадқиқотчиси С. Г.Кляшторний сир эт -
ноними ҳақида бирмунча қизиқарли ва ишончли фикрларни
баён этишга интилган. Улар қуйидагилардан иборат:
1. Антик даврда ҳозирги Сирдарё маҳаллий тилда Як -
сарта деб аталган , қадимги Эрон тилида « Асл марварид »
маъносидаги сўз . Хитой ва қадимги туркий манбаларда ай -
нан таржима қилиниб , Чжень -чжу- хэ («Асл марварид дарё -

си»)
ва
Янжу
ўғуз ( Янжу-инжу ,
яъни
марварид )

қўлланилган. Юнон манбаларида қисқача Яксарт дейилган .

38
2. Плиний (I аср ) бу дарёнинг бошқа бир номи борлиги -
дан ахборот берган:
« Яксарт дарёсини скифлар Силис деб атайди ». Шундай
қилиб, Сирдарёнинг қадимий сак тилидаги номи бўлиб ,
Силис ва Сир номлари бир- бирига монанддир.
3. Сир номи дастлаб дарёнинг қуйи оқимига, Яксарт
номи эса ўрта ва юқори оқимига тегишли эди .
4. Сир номи ҳозирги давргача сақланиб қолган ва бутун
дарёга тарқалган (75:95).
С .Г .Кляшторнийнинг бу таҳлилига эътироз билдирма -
ган ҳолда юнон авторлари , қадимги туркий ёдгорликлар ва
Абу Райҳон Беруний фикрларига асосланиб , таниқли олим
Ҳ .Ҳасанов: «Сирдарё номи сир қабиласи номидан олинган
бўлиб, у энг қадимги маҳаллий номлардандир», - деган ху-
лосага келади (168:52).
Б. Ўринбоев ҳам сир қадимги қабиланинг номи, деган
фикрни қўллаб- қувватлаб ёзади: «Бу қабила кейинчалик
ўғуз қабиласига қўшилиб кетиб, салжуқийлар билан бирга
Закавказьягача бу номни олиб борганлар ва у ерда сир - сор
-сур тарзида келади . Сор қавмлари Озарбайжоннинг Кура
дарёси бўйидаги Геокчай уездида яшаганлар . Шемаха уез -
дида ҳам сор- сор, Кубада Сур- сур, Ленкоранда Соры -Соре ,
Жабраилда Сыр тарзида учрайди » (107:80).
Хуллас , сир туркий сўз бўлиб , у сир номли қабиланинг
номидир. Сўз таркибидаги -ак , -к аффикси топоним ясовчи
қўшимча бўлиб, у кичиклик, жамлик маъносини ифодалай -
ди. Марказий Осиё этнонимларини ясашда хизмат қилувчи
-к, - ак аффикслари ўзбек, қозоқ, қорақалпоқ , тожик каби
39
халқ; қипчоқ, сирак, қорасийрак , сак, дербик каби
қабилалар номларида мавжуд (105:8-9).
Кўпчилик туркий тилларда - к, -ак аффикси соматик
лексика таркибида ишлатилиб , у жуфтлик , кўплик маъно -
сини ифодалашга хизмат қилади: бармоқ, тирноқ , киприк ,
қулоқ, оёқ , шуниси характерлики , -к, - ак аффикси билан
ясалган соматик лексика кўпчилик кавказ тилларида ҳам
мавжуд бўлиб , бу нарса туркий тиллар билан умумийлик
касб этади (105:9). Сирак - Сир қабиласи авлодлари яшай -
диган жой демакдир. Кўпгина тадқиқотчилар , сирак -сийроқ
сўзини « поча , пойча , оёқ» тарзида изоҳлайдилар. Бундай
изоҳлаш ҳалқ этимологиясига тегишли таъбир саналади .
Бундан ташқари, қорасирак этноними билан аталган жой
номлари республикамизнинг барча ҳудудларида учрайди.
Ушбу этноним ва шу этноним асосида шаклланган этноой -
коним таркибидаги қора сўзи қандай маънода ишлатилган?,
деган савол туғилади . Таркибида оқ, қора сўзларининг нис -
батланиши Ўзбекистон қишлоқлари номига хос муҳим тил
ҳодисасидир. Қора сўзи қишлоқлар номида оқ сўзига нис -
батан камроқ ишлатилади (100:41). Лекин ушбу фикрни эт -
ноойконимга нисбатан ишлатганимизда бунинг тескариси -
ни учратамиз . Масалан , Самарқанд вилояти топонимлари

таркибида
оқ сўзли 8 та этноойконим (Оқбўйра ,

Оқмановул, Оқманғит , Оқтепамитан, Оқчелак , Оқчурағаси ,
Оққовун, Оққўйли ) бўлса , таркибида қора сўзли 28 та эт -
ноойконим ( Қора , Қораариқмитан , Қорабайир, Қорабоғ ,

Қоракесак,
Қоранайман ,
Қоракисса ,
Қорапичоқ ,
Қораманғит ,
Қорасийроқ ,
Қорамўйин,
Қоратери,

Қоратухум,
Қораунас,
Қораупа ,
Қорахон,
Қорача ,

Қорачақия,
Қорақипчоқ ,
Қорачекман ,
Қорақишлоқ ,
40
Қораянтоқ ,
Қорақурсоқ ,
Қорақасмоқ ,
Қорақўйли ,

Қорагуппа, Қоранкул , Қораут) мавжуд .
« Оқ , Қора сўзли номлар ўзига хос қатор хусусиятларга
эгаки, уларни аниқламасдан туриб, биронта ҳам номнинг
маъноси, яратилиш тарихи ва қўлланиш моҳиятини тўла
англаб бўлмайди . Ҳозирги шаклига қараб изоҳлаш ўзбек
халқининг жойларни қадимий номлаш аньаналарини тўлиқ
акс эттиролмайди» (100:42). Шу жиҳатдан оқ, қора жуфт -
лиги асосида яратилган топонимларнинг луғавий -маъновий
гуруҳлари турличадир . Этноойконимлар таркибидаги қора
сўзи бошқа маъно ташишга ҳизмат қилади. Санаб ўтилган
ва таркибида қора сўзи бўлган 28 та этноойконимларнинг
асоси этнонимлар саналади . Бу сўзларнинг этнонимлик ва
этнонимгача ҳамда этнонимдан жой номига айлангандан
сўнгги маъноси бир- биридан фарқ қилади . Масалан, тур -
кий ва мўғул тилларида қора-кара - хара- хыра- тепа , баланд -
лик : тиклиги пастроқ бўлган дўнгликдир (98:237). Этно-
нимга айлангунча лақаб, исм белги ё предмет билдирган
Қора , Қорача, Қорахон каби исм (лақаб) лар этнонимга
ўтгач, бу сўзлар кишиларнинг этник , ҳудудий ёки касб-
ҳунарига нисбатланган атамасига айланади (100:46-47).
Этноним жой номига ўтгач , дастлаб икки вазифада
бўлади : аввало , аҳолининг этник таркибини , иккинчидан ,
уларнинг яшаган жойини билдиради. Этноним, вақт ўтиши
билан аста -секин аҳолининг этник таркиби унут бўлиб ке -
тиб, унинг иккинчи жой номи маъноси сақланиб қолган .
Ўзбек қавмларидан қирққатағон , лақай қабилаларининг бир
тармоғи қора ( қорача ) деб аталган . Қорахон қорахони

41
уруғи вакиллари ўзларини Авлиё ота номи билан машҳур
бўлган Қорахон авлодлари деб ҳисоблайдилар . Қорахон
Қорахони хўжалари уруғи вакиллари яшаганликлари учун
шундай номланган . Қоратери - Оқдарё , Пастдарғом туман -
ларидаги қишлоқ . Ўзбек уруғлари таркибида қоратери, ша-
картери, иттери кабилар ҳам бўлган . Аслида тери -тира сўзи
бўлиб, у уруғ , уруғ тармоғи маъносидадир. Тира сўзининг
талаффузи ўзгариб , тери тарзида қўлланилиб келади.
Қорапичоқ , Қоракесак, Қорақасмоқ , Қорасийроқ этноойко-
нимлари ҳам ўзбек халқининг қадимий уруғларини билди -
рувчи номлардир.
Қорапичоқ - умумтуркий этноним. Қипчоқ қабиласи
таркибида қорапичоқ , оқпичоқ, сариқпичоқ номли уруғлар
бўлган. Қоракесак таркибидаги кесак умумтуркий этноним .
Ўзбеклар, қозоқлар, бошқирдлар , қирғизлар таркибида ке-
сак, қоракесак, мирзакесак , муллакесак , жуукесак деган

уруғлар
бўлган.
Қорақасмоқ
қўнғирот қабиласининг

қўштамғали
тармоғи
таркибидаги
уруғ
номидир .

Қорасийроқ
-
Марказий
Осиёда
яшовчи
ҳозирги

халқларнинг таркибига кирган қадимги сарматларнинг бир
қабиласи сирак деб аталган . Шундан қорасийроқ номи
ҳосил бўлган .Ўзбек қавмларидан лақайларнинг кичик бир
тармоғи қорасийроқ деб аталган. Қорақалпоқ, нўғайларда
ҳам қорасийроқ уруғи мавжуд . Хуллас, қора сўзининг
аҳоли пунктлари ёки атоқли отлар таркибидаги маънолари
турли- тумандир. Бу маънолар луғатларда ўз аксини топма -
ган . Ўзбек халқининг табиат ва жамиятдаги ҳодисаларни
қора сўзи билан ифодалашидаги миллий ўзига хослик жой
номларида ўз аксини топган .

42
Айрим ёзма манбалар Самарқанд ҳудудида ослар , алон -
ларнинг яшаганлиги ҳақида хабар беради . Шунингдек ,
сўғд, массагет , сак қабилаларининг бир- бири билан арала -
шиб кетганлиги маълум. Тарих саҳнасидан тушиб кетган бу
этник гуруҳлар ўтмиш Самарқанд маданиятини яратишда
қатнашган. Ўтмишда бу ҳудудда эслатиб ўтилган турли -

туман
этник
гуруҳларнинг
мавжудлиги,
шубҳасиз ,

маҳаллий аҳоли тилида , жумладан , унинг жой номларида ўз
изини қолдирган .
Ҳозирги Самарқанд вилоят этноойконимиясида алон ,
ос, сўғд , тўқал , абдал , кушан каби этник номлар билан
боғлиқ топонимлар мавжуд . Боғалон, Тўғалон , Абдал , Ку -
шон , Тўқал, Сўғдиёна , Тўғали , Ялонғоч кабилар.
Самарқанд вилоятида туркий бўлмаган халқларнинг
номи билан юритилувчи топонимлар ҳам анчагина . Алон,
ослар осетин халқининг шаклланиши ва уларнинг турклаш -
ганлари туркий қавмларнинг шаклланишида муҳим роль
ўйнаган.
Беруний фикрига кўра, (6:95) ос ва алонлар тили
жиҳатидан бир -бирига яқин қабилалардир . Ос ва алонлар

ҳақидаги
маълумотларни
В .Виноградов
(40:119),

А .Н .Попов (122:139), В. Абаев (1:79), В .Миллер (88:18),
А .Цагаев (145:145) ишларида ҳам учратамиз . Уларда ос ва
алонлар бир халқнинг икки номи эмас , балки ос, алонлар

тилидаги бошқа туркий халқларнинг
номидир. Қизиғи

шундаки: ос ва алонларнинг Амударё ўнг соҳилида яша -
ганликлари туркман уруғлари таркибида мавжудлиги
ҳақида (35:45), Зарафшон воҳасида яшаганликлари ҳақида
ва уларнинг қабиласи таркибига кирганлиги тўғрисидаги

43
(51:83) фикрлар мавжуд. Алон ва ос номи билан алоқадор
жой номлари Азов бўйи , Ўрол ва Кавказда ҳам учрайди
(170:90-91).
Самарқанд вилояти Оқдарё, Тайлоқ туманларида Ялон -
ғоч, Пахтачи туманида Боғалон, Тўғалон этноойконимлари
мавжуд . Ялонғоч топоними желанувчи ўзбек шеваларида
Жаланғоч, жалонғос тарзида талаффуз этилади . Саройлар-
нинг ас -сарой , яланғочсарой тармоғи мавжудлиги таъкид-
ланади (51:80-81). Худди шу хилдаги фикрлар А .Вамбери
(37:392), К. Кубаков (82:14) асарларида ҳам учрайди. Ўзбек
ҳалқи қабилалари таркибидаги оссарой, қанжиғали , ос
уруғлари таркибида ялонғоч- жалонгос- жолонг ос тармоғи
мавжуд . Хуллас, Яланғоч этноойконими қадимги ос қаби -
ласи билан алоқадор.

Энди
Боғалон
этнонимига
келсак ,
у
боғ +алон

қисмларидан иборат . Тилшунослар Боғалон аслида боғи
алон- алонлар боғи , деган фикр билдирадилар (163:35). Ас -
лида боғалон этнонимининг ҳар иккала қисми ҳам уруғ но -
мидан иборат. Юз қабиласининг марқа бўлимидаги
қаратамғали уруғининг шахобчаси, лақайларнинг эсонхўжа
уруғининг бир тармоғи, оқманғит уруғининг шахобчаси
боқивачча деб аталган (74:96). Манғитларга мансуб патро -
ним ойконимга ўтган . Агар Беруний фикрига асослансак ,
манғитлар қипчоқларнинг бир бўлими сифатида алонлар
билан аралашиб кетган. Натижада , боқивачча - боқи - боғи
тарзида талаффуз қилиниб , у алон сўзи билан бирикиб,
Боғалон этноойконими вужудга келган.
Тўғ+алон қўшалоқ номи умумтуркий характерга эгадир .
Унинг биринчи қисми тўғ - тўқ ўзбекларнинг манғит , кена -

44
гас қабилаларида, қорақалпоқларда , озарбайжонларда тўғ -
тўг - тўқ уруғи бор (63:167,43:48). Тўқ этноними бошқа
уруғлар номи билан бирга келади . Тўқманғит уруғи
қорақалпоқларда ҳам бор (63:167).
XV-XVI асрга оид ўзбек қабилаларидан бири - тўқчи .
Заҳириддин Муҳаммад Бобур Вайс Логарийни Самар -
қанднинг тўқчи элидан эканлигини ёзган (32:71). Алишер
Навоий ёзишича , тўғмоч деган туркий уруғ бўлган
(94:3,266).
Қадимги туркий тилда туғ учига от (қўтос ) думи осил -
ган ёки ярим ой ёхуд керилган панжа тасвири солинган ,
металдан ишланиб таёққа киритилган белги байроқ
(55:584). XI асрда туғ - хон ҳузурида чалинадиган ноғора ,
довул (80:1,203; 3,140).
Бизнингча , қадимги туркий қабилалардан бири тўхси
этноними ҳам туғ - тўқ сўзи билан боғлиқ . Қарлуқ , чигил ,
тўхси, яғмо қабилалари иттифоқи VIII-XI асрларда Марка -
зий Осиё халқлари ҳаётида катта роль ўйнаган. Қарлуқлар
сингари тўхси ( тўғчи- тўқчи) лар ҳам Ўзбекистоннинг
қадимий халқларидан ҳисобланган .
Этноойконимларнинг иккинчи қисми алонлар ҳақида
гапирсак, улар II-IX асрларда Қуйи Волга , Жанубий Ўрол ,
Дон, Шимолий Каспийда яшаган қабила . Ҳинд- Европа тил -
ларининг Эрон тармоғига мансуб тилда сўзлашганлар.
Алонлар IV асрда хуннлар, VI асрда аварлар томонидан
қаттиқ зарбага учрайдилар . Уларнинг бир қисми F арбий
Европа ва Шимолий Африкага бориб ўрнашадилар . VII-X
асрларда Хазар подшоси ҳукмронлигида бўлади . Бу даврда
алонлар Хазар ҳоқонлиги , Византия ва Араб халифалигига
45
қарши курашадилар . Шу даврда алонларнинг бир қисми
Мовароуннаҳрга келиб ўрнашган . Алонлар осетин халқи -
нинг бевосита аждоди бўлиб, улар Шимолий Кавказнинг
маҳаллий аҳолиси этногенизида ҳамда маданиятининг ву -
жудга келишида муҳим рол ўйнаган (156:I,225).
Ҳозирги даврда Кушан Абдал , деб аталувчи этноойко-
нимлар турли этник гуруҳларнинг Самарқанд вилоятига ке -
лиши билан боғлиқ . Милоддан аввалги II асрда Хитойнинг
Ганьсу вилоятида икки халқ - усуни ва кангюйлар яшарди .
Хуннлар империяси вужудга келиши натижасида улар ўз
ҳудудларини ташлаб, шарққа йўл олдилар. Усунилар юеч-
жиларни бу ердан кетишга мажбур қилиб, Еттисувга кетди -
лар. Юечжилар Фарғона водийсидан ўтиб Бақтрияга ,
қангюйлар эса Жунғория орқали Фарғона водийсига етиб
олдилар ва бутун Мовароуннаҳрни эгалладилар.
Бақтриядаги юечжилар шакларга қарши курашиб аввал
Амударёнинг ўнг соҳилини, сўнг сўл соҳилини босиб олди-
лар. Юечжиларнинг тўрт қабиласи бор эди : Хюми , Хей -
тунь, Гаофу , Гуйшуан (кушан хитойча шундай аталарди).
Бу қабилалар ўртасида ҳукмронлик учун кураш давом этиб ,
эрамиздан аввалги I аср ўрталарида Гуйшуан князи Киоц -
зюко (Кадфиз I) қолган қабилаларни бўйсундириб, Гуйшу -
анлар (кушонлар ) давлатини барпо этдилар (170:62).
Греклар юечжининг хитойча номини билмагани учун
уларни тохарлар деб, яшаётган ўлкаларини Тохаристон деб
атаганлар. Арманлар уларни кушонлар деб номлаганлар .
Шундан улар турли номлар билан аталганлар .
Хитой тарихчиси Байши эрамиздан аввалги II аср охи -
рида Самарқанд ҳукмдори тўғрисида бундай ёзади: « Кан -
46
нинг ворислик ҳуқуқига эга бўлган хонадони Кенгюй хона -
донининг тармоғидир ». У юечжи қабиласидан чиққан
бўлиб, турк ҳоқонининг қизига уйланган эди (170:64). Ку -

шонлар
империяси
орқали
Марказий
Осиё
билан

Ҳиндистон ўртасида маданий ва иқтисодий соҳаларда кенг
алоқалар йўлга қўйилди .
Каттақўрғон туманидаги Кушан этноойконими импе -
рияни тузган Кушан (Гуйшуан ) қабиласининг номидир.
Абдал этноними Марказий Осиё , Озарбайжон , бошқа
туркий халқлар яшайдиган ўлкаларда кўпроқ учрайди
(85:34). Абдал ўзбек миллати таркибидаги этник гуруҳлар -
дан бири . Бу қабила қадимги Волга бўйи , Орол бўйида
яшаган массагетлар авлоди бўлган эфталитлар ёки бошқача
айтганда оқ хуннлар , хайталлар авлодидир . Хайталлар ( эф -
талит ) Сурия, Юнон манбаларида абдел деб аталган .
Хайтал сўзи бухоро лаҳжасида «паҳлавон », «жасур
одам» деган маънони ифодалаган . Бу фикрни Х аср тарих -
чиси Балъамий ҳам эслатади (163:174). Ҳақиқатан ҳам, эф -

талитларнинг
бошлиқлари
ўзларини
«биргаликда

ўладиганлар» деб аталадиган кишилар билан қуршаб олин -
ган.
Хайталлар 427 йилдан 487 йилгача бў лган 60 йиллик
ҳукмронлиги даврида Каспий денгизидан Қ ашқаргача ва
Орол денгизидан Ҳ индистонгача ч ўзилган империяни
барпо этдилар.
Хайталлар ҳукмронлиги даврида маданий сиёсат будда
анъаналарини рағбатлантиришга олиб келган бўлсада , улар
санъат ва маданиятда алоҳида Ўрта Осиёча услуб ривожида
янги босқич яратди (170:74). Бундан далолат Тупро ққалъа

ва
47

Варахша ёдгорликларидир.

Ў рта
Осиёни
Эрон

босқинидан ҳ имоя қилдилар (170:74).
Абдал - абдел сурия манбаларида қайд этилганидек,
икки маънони ифодалайди: 1) чуваш тили диалектида
авт//абд+ел қисмларидан иборат бў либ, авт - ават — ков-
лаоқ, чуқ аламоқ, ҳ айдамо қ; эл - уруғ, қ абила, халқ демак-
дир. Авта э(е)л - ҳайдовчилар авлоди, қў шчилар уруғ и -
абдел - абдал (11:3-4;12:83-84). 2) абдал арабча сў з
бў либ, у «худож ўй, диндор» маъносини беради (79:2).

Турколог
Н.А.Баскаков
юқорида
эслатилган
ишлар

асосида, абдал, булғ ор қабиласи таркибига кирган уру ғ
деб талқин этади (22:31).

Г.А.Гейбуллаев
абда л
компонентли
топонимлар

озарбайжонда ҳ ам мавжудлигини таъкидлаб, улар абдал
номли туркий тилда сў злашувчи уру ғ номидан пайдо
бў лган, - дейди (42:119).

Абдал
уру ғи
туркманлар таркибига ҳ ам
кирган

(74:230). Каттақў рғ он туманидаги Абдал қ ишлоғи ана шу
абдал уруғи номидандир. Адабиётлардаги маълумотларга
кў ра, Эрон ва Туркияда ҳ ам шу номдаги қишлоқлар
бў либ, уларда ўзларини абд аллармиз дейдиган хал қнинг
вакиллари яшайдилар. Ўрта асрларда Туркияда абдал
уру ғининг вакиллари кучли ижтимоий-сиёсий гуру ҳлардан

бирини
ташкил
этган
(85:39).
А.Отажонова
абдал

этноними ҳ ақида фикр юритиб қадимги бухороликлар
тилидаги hajtal “куч”, “кучли” ҳ амда қадимги уйғ ур
тилидаги антал - “қаҳ рамон”, “кучли одам” сў зларини
келтиради. Аммо бу сўзнинг аниқ қайси тилга мансублиги
ҳақида ани қ фикр айтмайди (116:56). Хуллас, абдал

48
умумтуркий этнонимдир. Жиззах вилоятининг Ғ аллаорол
туманида Қ ораабдал, Қ ораабзал қишлоқ лари ҳам бор.
Лекин шуни ҳам ун у тмаслик кер акки, кейинги асрларда
абдал с ўзи « гадой, дарвеш» маъносини ифодалашда

қўлланилган.
Шунингдек, артистлар, созандалар,

қаландарлар, маддоҳ лар жаргони
«абдал
тили»
деб

аталган. Абдал сўзи, қандай маънода ишлатилишидан
қатъий назар у этнонимдир.
Авазмерган этноойконими маъносини олиб к ўрайлик.
Бу сў з аваз ва мерган қисмларидан иборат. Баъзи ишларда
аваз киши номи сифатида эмас, балки хазар қабиласининг
уру ғи сифатида талқин этилади (12:83). Лекин у тилдаги
ротацизм, сигматизм қонуниятига амал қ иладиган бўлсак,
у авар сў зининг ўзгарган шаклидир: авар - авыр-абар-

аугар-хавур-авийор-агийор-аваз-абаз
тарзидаги
й ўлни

босиб ўтган (12:83-84). Авар с ўзи ава+ар қисмларидан
иборат бўлиб, ава- қаршилик к ўрсатмо қ, қў зғ алмо қ: -ар
ҳаракат номи ясовчи қўшимча. Шундай экан, авар - аваз-
қаршилик кў рсатувчи, қў зғ олончи маъносини беради
(22:33).
Этноойконимнинг иккинчи қисми мерган сў зи уруғ

номи
сифатида
қў нғиротларнинг
ойинни
бў лимида,

кенагас, манғ ит, қов чи нлар таркибида мавжуд. Биз бу

фикрни
қў ллаб— қув ватлаймиз,
чунки
жой
номи

этнон имдан олинган бў лса, унинг чегараси кенг доирада
бў лади. Масалан, Жиззах вилояти Фориш, Сурх ондарё

вилояти
Қ умқў р ғон,
Самар қанд вилояти
Ургут

туманларида Мерган, Жиззах вилояти Fаллаорол туманида

Мергантўби,
Самар қанд
вилояти
Ургут
туманида

Мерганча,
Қ ашқ адарё
49

вилояти
Қ амаши туманида

Мергандара номли ойконимлар мавжуд. Баъзи ишларда
туркий мерган, мўғ илча мэргэн - овчи, ўқ отиш устомони:
доно, зийрак (90:253), касб-ҳунарга доир с ў з сифатида

талқин
этилади.
Шу
ну қтаи
назардан
изо ҳлашга

интиладилар. Ўқ ни нишонга бехато урадиган эпчил
шахсларга нисбатан мерган с ўзи ишлатилади. Бундан

ташқари, Қўқ он
хонлигида
мерган
кичик
ҳарбий

лавозимни билдирган. Авазмерган шундай лавозимдаги
киши бў лиши мумкин (119:31).
Хазар ва б у лғор қабиласининг бир уру ғи номи б ўлган
аваз // авар сў зи билан ў збек уруғларидан бири нинг номи
бў лган мерган с ўзлари бирикишидан Авазмерган этно-
ойконими вужудга келган.
Ҳ озирги давр топонимиясида Ўрта Осиё ва Қ озо ғис-
тоннинг қадимги шар қий Эрон тил гуруҳ ига мансуб халқ
номи билан аталган Сўғд, С ўғдиёна, С ўғ диён этноойко-
нимлари мавжуд. Қ ора қалпоғистоннинг Ш ўрахон туманида

Сўғ диёнбой,
Хоразмнинг
Гурлан
туманида
Сохтиён

(128:30). Самарқанд ша ҳрида Сўғ диёна ма ҳ алласи мавжуд.
Сўғ д этноними ҳ ақида олим Ҳ. Ҳ асанов шундай ёзади:
«Сўғ д - 1) Сўғ диёна - умуман Зарафшон водийси; 2)
Сўғ дни икки районга бў лганлар: Сўғ ди Бухоро /Бухоро ва
Қ ашқадарё вод ийси/ ва Сўғ ди Самар қанд (Самар қанднинг
шарқ ий қисми); 3) Сўғ д дарёси - Зарафшон» (168:73).
С ўғ дийлар давлати номи қадимги Эрон ёзма манба-
ларида Сўғ д, Сўғ уд, Сў хда тарзида учрайди. Сўғ дий ёзма
манбаларда к ў проқ Сўғ д номи учрайди ва бу давлат
аҳолиси сўғ дийлар, сўғ диёнлар деб таъкидланади. С ўғ д

50
номи сосонийлар шоҳ и Шопур I нинг парфиян ёзувида
(милодгача III аср) тилга олинади. Арманлар уларни
«совдик», суриялик «содикайс» деб, сўғдийлар давлатни
Сўғ д деб атаганлар. С ўғ дийларнинг асоси сакларнинг

кў чманчи
ва у ў троқ қабиласидан иборат б ў лган.

Сўғ дийлар
Қ ашқ адарё
ва
Зарафшон
дарёлари

ҳавзаларидаги
тарихий вилоятда яшаганлар.
Дастлаб

Авестода, Доро даври китоблари ва мих хатларда
эслатилган; кейинчалик Хитой, араб, форсийларнинг ў рта
аср манбаларида эслатилган. Сўғ дийлар милоддан аввалги
VI-IV асрларда Аҳ амонийлар давлати таркибига кирган.
Геродотнинг к ў рсатишича, сўғ длар Парфия, Хоразм ва
Ория билан биргаликда, аҳ амонийларнинг II сатрапиясини
ташкил этган.

Милоддан
аввалги
329-327 йилларда
Александр

Македонский Сўғдни забт қилган. Унинг вафотидан кейин
Сўғ д салавкийлар сулоласига, милоднинг I асридан Кушон

подшолигига, IV
асрнинг охири
V
асрда
эфталит

давлатига,
VI-VII
асрларда
эса
Турк
ҳоқонлигига

бўйсунган. VII аср охири VIII аср бошларида Сўғ дни
араблар истило қилган. XI асрга келиб Еттисувда яшаган
сўғ дийлар туркий халқларнинг кийим-кечак ва урф-
одатларини қабул қилганлар; улар ҳам с ўғ дий, ҳ ам туркий
тилда сў злашганлар. Кейинчалик сўғдийлар туркий этник
муҳитга сингиб кетди. Самарқанд ва Бухоро каби йирик
шаҳарлар а ҳолисининг асосий қисми IX асрдан бошлаб
форс тилида сў злашишга ў та бошлаган. Араб жуғ рофи
Муқаддасий маълумотларига к ўра Х аср охирларида ҳам
Бухоро атрофидаги қишлоқ ларда с ўғд тили сақ ланиб

51
қолган эди. С ўғ д сўзининг маъносини баён этишда

тадқи қотчилар
орасида
якдиллик
йўқ .
Баъзи

тадқи қотчилар
сўғ д
сў зи
маъносини
қадимги
эрон

тилидаги сў хта (куйдирмоқ) - олов билан тозаланиш
билан боғлайди. Бунда «с ў хта» сў зи метафорик маънода
қўлланилгани таъкидланади ва у «олов билан тозаланиш»,
«тоза», «муқ аддас» демак. Шу ном билан аталадиган Сўғ д
«муқ аддас ер» маъносини беради. Бу маънолар оташпа-
растлик дини билан боғли қдир. Шунга бо ғли қ ҳ олда
«қуёш билан куйдирилган ер» маъносини ҳ ам олға
сурадилар. Бунга ҳеч бир асос й ўқ , чунки тарихий
манбаларда Сўғ д энг гў зал, ҳ осилдор ер, бадавлат ў лка

сифатида
таърифланади.
IX-X
асрлардаги
араб

тарихчилари Сўғ д д аги гуллаб яшнаган боғ лар ҳ ақида

маълумот
берадилар.
С ўғ д
сў зининг
«камондан
ўқ

отувчи», «камончи» маъноси борлигини бошқ а бир гуруҳ
олимлар кўрсатадилар. «Ишлан ган, мўл-к ў л сувли жой»
деган маъноси ҳ ақиқ атга яқин, чунки тожик тилида с ўғ д
сўзи мавжуд б ўлиб, бу с ў з «п асттекислик, бот қоқ лик»,
«ишланган ер», «серсув жой», «ёмғир сувлари билан
тў ладиган пасттекислик» маъноларидандир. Бу та ъ бир
тарихий сўғ д вилоятининг табиий шароитига жуда м ос
тушади (107:88-89).
Қ арлуқ ойконимининг ў заги қар-қ ари-қара компоненти
билан ясалган топонимлар республикамизда кўпчиликни
ташкил этади. Қ ари - қар қадимий, эски, ва қт жи ҳ атидан

олдин
яратилган,
қадимда
бунёд
этилган,
к ўҳна,

ташландиқ , ҳ олга келган, - деган маънони билдиради

(98:237-238),
-луқ//-ли қ//-лик
аффикси
орқали

52
алоқадорлик, хослик, таал луқлик, мавжудлик қачон ва
қаердан келиб чиққ анлик маънолари ифодаланади. Қ арлуқ
- к ўҳна ташландиқ ҳ олига келган жой эгаси. Хофиз
Таниш Бухорий халқ этимологиясига асосланиб, қарлуқ

этнонимини
қарлик
( қор-лиқ- қор
эгаси)
тарзида

изоҳ лайди. Тоғда яшашни, қор ичида яшашни амр қилиб
Ўғузхон шундай лақ аб қўйди, деб ёзади (34:1,73).
Қ арлуқ қадимий туркий этноним. Култегин, Билга
хо қон ёдгорликларида туркий халқларнинг бир ша хобчаси
сифатида қ айд этилган (55:428). Маҳмуд Кошғар ийнинг
«Девону луғ атит турк» асарида қ арлуқларнинг турмуш
тарзи кў чманчилик б ўлиб, улар туркманларнинг бир
гуруҳи, деб изо ҳ ланади (80:1,439).
Қ арлуқлар VII аср ўрталарида С ўғ д ва Тохаристонга
келадилар. Х асрга келиб, бутун Тохаристон, Афғонистон,
Кашмир ва Пешоварни қарлуқ лар эгаллайди. Шу даврдан
бошлаб қ арлуқларнинг бир қисми ўтро қ лашади (146:22-
29). Хуллас, Пахтачи туманидаги Қ арлуқ этноойконими
ҳануз са қланиб қолган.
Араба - Самар қанд вилояти Ургут туманидаги қишло қ.
Этноойконим араб + а /ҳо/ қисмларидан иборат б ўлиб,
араба, араблар дегани. Ном таркибидаги -ҳо форс-тожик
тилида кў плик маъносини ифодаловчи шаклдир. Туркий
тилга хос бўлмаган « ҳ» ҳарфи тушиб қ олган. Аффиксдаги
о товуши а товушига ўтган. Шу сабаб Араб ҳо > Араба
ҳолатига келиб қолган.
Арабларнинг бир қисми VII-IХ асрларда, бир қисми
XIV асрда Марказий Осиёга келиб ў рнашиб қ олган
(31:66). Араблар ў збек ва тожик миллатлари таркибига

53
кириб, она тилларини унутган. Этник гуруҳ номини
билдирувчи араб сў зи асосида шаклланган жой номлари

Самарқанд
вилояти д а
к ў п
учрайди.
Вилоятимизнинг

Нарпай, К атта қўр ғон, Пастдар ғом, Иштихон туманларида
Арабхона, Нуробод туманида Араб қишлоқ, Нарпай
туманида Араболчин этноойконимлари мавжуд. Уларнинг
биринчи қисми Марказий Осиёда яшовчи, ў зларини араб
деб юритувчи этник гуруҳ номидир. Этноойконимларнинг
иккинчи қ исми сифатида хона, қишлоқ, олчин с ўзлари
келгандир. Хона сўзи баъзан жой, қўр ғон, қишлоқ , овул

маъносини (98:15)
баъзан патроним бўлиб, қипчо қ

саройларининг қозоёқли уруғ ига қарашли тармо қни англа -
тади (98:195).
Самар қанд вилояти Ургут туманидаги Тегирмонбоши
қишлоғи аҳ олиси ў зларини қишлиқ уруғ и вакиллари деб
ҳисоблайдилар. Қ ашқадарё вилояти Ша ҳрисабз, Яккабо ғ
туманларида ҳ ам қ ишлиқ уруғ и вакиллари яшайди. Ҳ атто
бир қишлоғи Қ ишлиқ деб аталади (105:21).
Қ ишлиқ уру ғининг кенагаслар таркибида (82:17),

Тошкент
вилояти
қурамалари
таркибида
(137:9)

мавждлиги
таъкидланади.
XIV
аср
ёзма
ёдгорлиги

«Мажмуа ат-таворих»да қишлик ў збек уруғлари р ў йх атига
киритилган (129:2). Шу хилдаги бошқа рўйхатларда ҳам
учрайди (105:21).
Рашидиддин маълумотларига к ў ра, қишлиқ этноними
тарихий шахс Қ ишлиқ Тархон номи билан бо ғланади.

Ўнгхоннинг
катта
амирларидан
бири
Эка-Череннинг

Қишлиқ номли отбоқ ари бў лган. Ў нгхон ў з ўғ ли Сангун
билан бирга фитна уюштираётгани ҳ ақидаги хабарни

54
Қишлиқ ў з ёрдамчиси Бадай билан бирга Чингизхонга
етказади. Шу даврдан бошлаб ҳозиргача, улар ва уларнинг
қавмлари Тархон ва катта амир деб ҳ исобланадиган
бў лади (105:21). XV-XVII асрларда битилган к ў плаб
асарларда ҳам Рашидиддин фикрлари қў ллаб- қувватланади
(131:262).
Қ ишлиқ авлодидан б ў лмиш Муҳ аммад Мазид Тархон
Темурийлар даврида Туркистон ҳокими бў лганки, у
Шайбонийхоннинг қайнотасидир (87:355). Кейинчалик
аста-секин қишлиқ авлоди, ўғ лони деган тушунчани
қишлиқлар деб атай бошлаганларки, бу фикрни Абулғ ози

Боҳо д урхон
тасд иқ лайди
(7:54-55).
Қ озо қ
маъри-

фатпарвари Ч.Валихонов ҳам қишли қ уруғ и ҳ ақида
маълумот беради (36:554).
Б.Ж ў раев юқори Қ ашқадарё ўзбек шевалари ҳ ақида
фикр юритар экан, қишлиқ уруғи тўғ рисида гапиради
(64:163). Ў лкашунос Н.Хаников ишларида ҳ ам, бу уру ғ
номини эслатади (141:62). Профессор . Ҳ .Дониёров асосий
ўзбек уру ғлари таркибида қишлиқ номини санаб ўтади
(51:81). Хуллас, қ ишлиқ этнонимдир.
Этноойконим таркибидаги олчин қадимги туркий

этнонимлардан
биридир.
Туркий
халқларнинг

шаклланишида 12 қабила катта роль ўйнаган, шулардан

бири
олчинлардир
(11:20).
Ўзбеклар
-
қатағон

қабиласининг бир шахоб часи олчин (74:105). Геродот

асарларида
алазон
номи
ҳ озирги
олчин
демакдир.

Қозо қлар таркибида алчин уру ғи мавжуд. (51:22-23).
Ўзбек хал қи орасида олчин уру ғи борлиги эслатилади
(74:47,81). Олчин этнонимининг этимологияси ҳ ақида ҳам

кў пгина
та ҳ минлар
55

айтилгани

маълум.
А.Отажонова

булардан Ю.Зуевнинг алочин//алчин -ала (ола) + чин
(шахс билдирувчи аффикс) деган фикрига қў шилади ва:
”Биз эса, сў знинг этимонини Ю.Зуев тадқи қотларига
асосланиб, “ола отлилар”, ёки “олачипор отли қавм” деб
талқин қилиш мақсадга мувофи қ деб ҳ исоблаймиз”, -
деган хулосага келади (114, 58-61). Тадқи қотчиларнинг
аниқ лашича, ол ва чин=ала+шын-чин қисмларидан иборат.
Ала-улуғ, катта, буюк. Шын-чин - қисми ва мўғ илча ва
тунгусча зон, хакас ва тувинча чон, чувашча шын - халқ
кишилар, қабила маъносини билдиради. Олчин этноними -
нинг маъноси катта халқ , кў п кишилар уюшмаси, кў п
миқдордаги қабила демакдир (98:142).
Олчинлар мустақил этник гуруҳлигини йўқотиб , даст -

лаб
қарлуқларга,
сўнг
арабларга
қўшилиб
кетган.

Қарлуқлар бу водийга эрамиз бошларида келган бўлса,

араблар
эса
бу
водийга
VIII
асрда
келган.
Шу

этнонимлардан этноойконимлар яралган.
XII аср охирида ҳозирги Муғулистонда ойратлар, мар -
китлар, жалоирлар, тажутлар , бартутлар , найманлар , урян -
хитлар , дурбанлар, баринлар, кариатлар , онгутлар , барлос -
лар бирлашишидан мўғул – татарлар иттифоқи вужудга
келди. Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома»сида 44
та туркий қ абила ва уруғларнинг номлари қайд этилган.
Чингизхон ва Муҳаммад Шайбонийхон бошчилигида
кў чиб келиб ў тро қлашиб кетган қабила ва уру ғлар
орасида учрамайдиган 26 дан орти қ қабилалар бор
(16:378). Улар ичида жоми, чимбой (Жомбой), бойли
(Жағалбойли) этнонимлари ди ққатимизни тортади.

Жомбой. Бу
этноним
56
Ў збекистон,
Қ озо ғистонда

кў проқ учрайди. Шуни қайд қилиш керакки, бир неча
йиллар мобайнида бу ойконимнинг этимологияси жиддий
мунозарага сабаб бў лди, шу муносабат билан турли-туман
фаразлар, тахминлар ҳ ам билдирилди. Шунга кўра, кекса
авлод вакиллари ҳ ам турлича изо ҳлайдилар. Уларнинг
ривоятларига к ўра, Жомбой сўзи жамият, жамоат бой
сўзларининг бирикиши ва қисқ аришидан ҳ осил бўлган
(132:3-5). Кў пчилик илмий адабиётларда Жомбой топо-
нимининг икки қисмдан иборат эканлиги таъкидланади. У
жом ва бой қисмларидан таркиб топган. Этноойконим
таркибидаги жом қисмини турлича таъбирлайдилар.
Жан (жом, жон) с ўзи с ўғ дча бў либ, у булоқ, канал,
сув манбаи деган маънони ифодалайди (98:75). Жан
компонентли номлар IX-XIII асрларда гидронимик атама
сифатида кўп қў лланилган ва у сув омбори, канал, сув

ҳавзаси
маъносида
ишлатилган
(98:75). Жумладан,

Буржан, Маджан, Сангжан, Рў йжан, Санбикжан, Обижам
(Искандаркўл) каби жой номлари шундан далолат беради.

Жом
сўзининг
бекат,
исте ҳком, ё м
маъносида

ишлатилиши ҳам таъкидланади. Жом, Жом чў ли, Жумруд
каби жой ва сув номлари борлиги «Бобурнома»да,
Шарафиддин Али Яздийнинг «Зафарнома»сида, В.В.Бар-
тольд асарларида эслатиб ўтилади. Жом с ў зи ём - жам -
зам шаклларида учрайди ва у мўғулча «й ў л» деган
маънони англатади. М ўғиллар ҳ укмронлиги даврида эса,

савдо,
алоқ а
й ўлларидаги
бекат,
от-уловларни

алмаштирадиган жой, хабарларни бу бекатдан наригисига
етказиш учун хизмат қ иладиган саройдир (162:48). Айрим

57
тилшунослар Жомбой топонимининг жом, жан, ём сўзлари
билан алоқаси йўқ деб к ўрсатадилар.
Х.Дониёров тад қиқотларида, ўзбек хал қининг 92 бовли
уру ғи саналганда, улар таркибида Жоми уру ғи ҳ ам
эсланади (51:72). З.Д ўсимов, Х.Эгамов ў зларининг “Жой

номларини
қисқ ача
изо ҳли
луғ ати”номли
китобида

Жомбой сўзини этноним сифатида изоҳ лайдилар (59:62).
Ушбу этнонимнинг жом қ исми М.Кошғар ий эслатган
жумул уруғ номининг қис қарган шакли б ўлиши мумкин:
жумул - жум - жом каби. Чунки Жомбой туманидаги
қанғ ли шевасида Жумбой тарзида талаффуз қилинади.
Кў пчилик луғ ат ва адабиётларда этнонимнинг бой қисми
бадавлат, тў кис, кўп, мўл маъноларини ифодалаши
кў рсатилади. Лекин бойбича, бойботир, бойб ўри, бойли,
бойлиқора, бойовул каби этнонимлар таркибида бошқа
маъно ифодалайди. Тилда унинг бой-бай-мой-май-пой-пай
каби вариантлари учрайди. У қандай вариант ва шакл,
маънода ишлатилишидан қ атъий назар морфологик ва
синтактик усул билан этноним ҳосил қ илинган. Хуллас,
Жомбой этнонимининг асосида уруғ номлари мавжуддир.
Чунки унинг таркибида ҳ ам жумул + бойли - жомбой;
Жоми - бойли - жомбой.
Жомбой этноними асосида шаклланган топонимлар
Қозо ғ истоннинг Гурьев вилоятида, Самар қанд вилояти
Жомбой, Пастдарғом туманида Жомбойли, Ургут туманида

Жомбойлиравот,
Бойсун
туманида
Жомчи,
Нуробод

туманида Жом
номларининг
тар қалганлиги
шундан

далолат беради. Хуллас, Жомбой қ ипчоқларнинг бир
уру ғи номидир (76:96).

Марказий
Осиё,
58

жумладан,

Самар қанд вилояти

инсоният маданиятининг
энг қадимги
марказларидан

биридир, чунки бу ҳудудда са қланиб қолган жой номлари,
ёдгорликлари орқали тарих са ҳнасидан ў чиб кетган
халқлар ва элатлар номини тиклаш мумкин.
Самар қанд вилояти этноойконимлари таркибида х ўжа
этноними билан шаклланган кў плаб жой номлари мавжуд.
Форс-тожикча сў з хў жа этноними турли маъноларни ифо-
далашга хизмат қилади. Бу ҳақда « Ў збек тилининг изоҳ ли
луғати»да шундай ёзилган: 1 эск. Бирор кимса ёки
нарсанинг эгаси; хў жайин. 2 тар. Биринчи бў либ ислом

динини
қабул
қилган
ерли
киши,
кейинчалик

ди ндорларнинг эъти қодича, гў ё тў рт халифадан бирининг
авлоди. 3 этн. Ўрта Осиёда илгари маълум имтиёзга эга
бў лган оқсуяклар ва уларнинг авлодлари; акси фу қаро 2. 4

Хў жазода
эркаклар
исмига
қў шилади
(42:2,345).

Тараққиётнинг кейинги даврида х ўжа с ў зининг ижтимоий-
сиёсий маъноси уну тилгач, этник атамага айланиб, маълум
кишилар гуруҳи номи га кўчиб қолгандир (98:197). Шунинг
учун ҳ ам кў пчилик тад қиқотчилар этник атамага айланган,
маълум кишилар гуруҳ ини ифодалашга ур ғу берадилар
(105:115-129).

Этноойконим
сифатида
вилоятимизда
бир
қанча

қишлоқлар х ўжа сў зи асосида вужудга келган. Жомбой,
Челак, Иштихон, Пахтачи, Гў залкент туманларида Хў жа;

Нарпай,
Катта қў рғ он туманларида
Х ўжалар;
Ургут

туманида Х ўжаабдал, Х ўжагузар, Х ўжаидўқ ; Қўшработ

туманида
Х ўжали қ;
Нарпай
туманида
Х ў жакарсон,

Хў жақў рғ он; Булунғ ур туманида Хў жамазгил; Жомбой

59
туманида Х ў жаобод, Х ўжа қишлоқ; Самарқанд туманида
Хў жасоат, Х ўжағ улом, Х ўжағ унжайиш; Тайлоқ туманида
Хў жаюз; Пахтачи, Ургут, Пастдарғ ом туманларида хў жа
сўзига -лар, -ли қ, -доқ , -дек аффикслари ва абдал, гузар,
корсон, обод, мазгил, соат, ғ улом, ғунжайиш, юз, қишлоқ
сўзлари қўшилиб келган.
Вилоятимиздаги баъзи жой номларида х ўжа сўзи
бошқа с ўзга қў шилиб келган ҳолатда учрайди: Сафох ўжа,
Сарихўжа, Хотамхў жа, Турсунхў жа, Мўминхў жа, Б ўрон-
хў жа, Муллахў жа, Ёдгорхў жа, Бешбегихў жа кабилар.
Уларнинг баъзилари киши номига х ў жа этнонимининг

қўшилиши
натижасида
жой
номи
пайдо
бўл ган:

Хотамхўжа,
Сарихў жа,
Турсунхўжа,
М ў минхўжа,

Бў ронхўжа
кабилар.
Баъзи
тадқ иқотчилар
ман ғит

қабиласининг Мў минхў жа уруғи борлигини к ў рсатадилар.
О қдарё туманидаги М ўллах ўжа қишлоғи номи таркиби
мўллах ўжа қисмларидан иборат. М ўлла ўқимишли, билим-
дон маъносини билдиради. Қў штам ғали қабиласи бандику-
чук уруғи, чи ғатойларнинг бир тармоғи х ў жа деб аталган.
Ўзбек ва тожик тилини билишига қараб, х ўжа уруғ и
ўзбеки хў жа ва тожики хў жа шахобчаларига бў линади.
М ўллахў жа - х ўжа уру ғидан етишган уламолар яшайдиган

жой.К атақў рғ он
туманидаги
Ёдгорхў жа
этноойконими

ҳақида бош қача фикр айтиш мумкин. Ушбу жой номининг

биринчи
қисми
талаффузда
жадигар
деб
айтилади.

Жедигар уруғ номи сифатида қозо қ, қир ғиз ва бош қирд
халқлари таркибида мавжуд (41:88). Натижада жетигер -
жетигон, адигине сў злари вужудга келган. Жети+г+ар

сўзида жамлик
60

билдирувчи

аффикс икки марта

такрорлангандир (98:69).
Қ адимги туркий тилда гар, гур, ғ ур киши, одам, уруғ
деган маънони билдиради. Шундан жедигар - етти уруғ де-
макдир. Ёдгорх ў жа - еттиуруғ ининг бири қў штамғали

қабиласининг
бандикучук
уру ғининг
бир
шахобчаси

хў жалар яшайдиган қишло қ демак.
Челак туманидаги Бешбегих ў жа топоними ҳам ўзига
хос усул билан яралган. Топоним беш+бек+и+х ўжа
қисмларидан иборат, Қ озо қ тилида пишпек - баландлик,
тепаликлари кўп жой; ў збек тилида бешбек - ёнма-ён
бешта тепадан иборат йирик баландлик; хў жа этноним.
Бешбегихў жа - ёнма-ён бешта тепадан иборат йирик
баландликдаги жойда яшовчи хўжалар қишлоғ и.
Х ўжа с ўзининг ижтимоий-сиёсий маъноси ун утилгач,
этник атамага айланган, маълум кишилар гуруҳининг номи
бў либ қ олган. Ижтимоий таба қани англатувчи сў здан
киши исми, ундан жой номлари пайдо бў лган.
Самар қанд вилояти топонимларини к ўздан кечирар
эканмиз, унда той компонентли этноойконимларнинг
мавжудлигини кузатиш мумкин.

Той сўзи
отнинг икки яшардан кичик боласи,

болаларга нисбатан эркалатиш, катта тўп қилиб тахлаб
ёки босиб боғ ланган мол ва шу тарздаги мол ў лчови
маъноларини билдиради (155:2,197). Кў пчилик туркий
тилларда ҳам шу маънолар мавжуд (105:81-86). Той

этноними
тас-тос-таз-тоз
тур-кий
этноними
билан

алоқадор, чунки у тос-тоз-той йў лини босиб ў тган.
Туркий тилларнинг XI асрдан сў нгги тараққ иётида з

тов уши й
61

билан алмашган:

аза қ -
айақ.
Маҳмуд

Кошғар ийда таз йэр - ори қ, ўсимлиги оз ер тарзида
учрайди (80:3,163). Тоз сў зининг кал маъноси ҳ ам бўлган
(55:543).
Тоз -той этноними бўлиб, у илк ўрта асрларда қипчоқ
уруғларидан биринчи номи бўлган . Тоз уру ғи мўғ иллар ис-

теълосидан
сў нг
парчаланиб,
бошқ ирдлар, қ озоқ лар,

қорақалпо қлар, қир ғизлар ва ўзбекларнинг таркибига
қўшилиб кетган (147:145). Тоз қишлоқ номи Пастдарғ ом,
Нурота туманларида бор.

Ў збеклар таркибида тоз уру ғи
манғит,
қатағ он,

туркман, кесамир қабилаларида қайд қилинган (163:123).
Шундай экан, тоз - той - этнонимдир. То й этноними
асосида Тойло қ, Тойбадай этнотопонимлари вужудга
келган.
Тойлоқ этноойконими той сў зига ў закдан англашилган
предмет, нарсанинг мўллигини, к ў плигини, билдирадиган
ўрин - жой оти ясовчи - лоқ қўшимчасини қўшиш ор қ али
ясалган. Тойлоқ кичкина той, тойча; эрка, эркатой маъно-
сини ифодалайди (155:2,198).
Ў збек, қорақалпо қларда тойло қ (т ўғриси тойло қли)
деган уруғ бор.
Тойбадай этноойконими таркибидаги бадай ўзбек
уру ғларидан бири. Бадайлар XIX аср бошларида Хоразм,
Сурхо ндарё, Самар қанд, Сирдарё во ҳ аларига тар қалган
(74:102). Самарқанд вилоятининг Иштихон, Пахтачи
туманларида Бадай, Иштихон туманида Бадайовул, Қўри қ -
бадай этноойконимлари пайдо б ўлган. Демак, Тойлоқ,
Тойбадай этноойконимлардир.

Той
этноними
62
баъзи ато қли
отларнинг
охирига

қўшилиб, унинг таркибий қисмига киради: Жобутой,
Сартой, Ўразтой, Калтатой, Пасткисартой кабилар.
Калтатой этнонимининг маъносини турлича изоҳ лай-
дилар. Бу сўзнинг маъноси «ёш той», «думи кесилган
той» демакдир (74:77).
Турк этник гуруҳларининг уруғларидан бири калтатой
бўлиб, у ўзбеклар таркибига кирган. Калтатойларнинг му -
аззамини , маҳотори, мирзакалтатой, қанғликалтатой, кал -
татоймошат, латтаванд, пайтавабош каби кичик шахобча -
лари мавжуд . Калтатойлар Фарғона, Сурхондарё, Ўрта За -
рафшон водийсига тарқалган. Кўпчилик кишилар , ҳатто

айрим тарихчи олимлар ҳам қабила
ва
уруғларга

бўлинишнинг ўзбек халқи орасида борлигини билишмайди .

Улар
уруғ
ва
қабилаларга
бўлиниш
фақат
қозоқ ,

қорақалпоқ,
туркман ,
қирғиз
халқлари
орасидагина

сақланиб қолган деб ҳисоблайдилар .
Ў збек халқининг катта бир қисми жуда қадим
даврлардан бери ҳ озирги Ў збекистон ҳ удудида ўтро қ
ҳолда яшаб келган: т ў хси, яғ мо, арғ у, чигил, уй ғур,

қарлуқ каби.
Улар
қаторига
асосан,
шаҳ арлар
ва

қишлоқларда яшовчи аҳ олининг бир қисми кирган.
Уларнинг ўтро қлик маданиятига қ араб умумий ном билан

«сипойи
ўзбеклар»
деб
атаганлар
(53:36).
Улар

алла қачонлардир ўзларининг қандай қабила ва уруғ ларга
мансуб эканликларини унутиб юборишган. Фақ ат дашт ва
тоғ лик ерларда яшовчи ў збекларгина ўзларининг қандай
қабила ва уруғга мансуб эканликларини яхши билишади.

«Излаган
топади»
деганларидек,
биз
бунда

63
этнонимларнинг пайдо бў лишидаги тарихий шароит ва
этнонимларга оид адабиётларни кў здан кечириш орқ али
шундай хулосаларга келдик:
1. Энг қадимий ойконимларнинг асосидаги с ўзлар ос,
алон, сийроқ, қ ишлиқ, абдал, кушон, бурлоқ, тома каби
лексемалар аҳолиси бир тилли ёки кў п тилли б ўлган
ҳудудларда турли ижтимоий-сиёсий вазиятлар ва ли-
нгвистик шароитлар туфайли атоқли отга айланган:
Абдал, Кушон, Боғалон, Қ орасийроқ , Қ ишлиқ, Бурлоқ ,
Тома кабилар.
2. Қ ишлоқларнинг қ ачон ва кимлар томонидан у ёки
бу тарзда номланганини тарихий маълумотлар асосида
аниқ лаш илмий ва амалий аҳамиятга молик б ў либ, ў збек
халқининг генезисини белгилашда муҳим фактик материал
саналади.
3. Ўрганилган ҳ удуд этноойконимларининг пайдо
бўлиши ва ривожланиши узоқ ва мураккаб тарихий жараён
бўлиб, турли -туман ижтимоий- тарихий, лингвистик омил -
лар билан боғлиқдир . Этноойконимларнинг юзага келиши
бир қарашда г ў ё стихияли ёки тасодифий ҳодиса бў либ
кў ринса-да, аслида у бир қ атор мураккаб лисоний
қонуниятлар билан чамбарчас бо ғлангандир. Бу қонуният-
ларни аниқ лаш, ў рганиш ва очиш топонимика фанининг
бевосита вазифаси саналади.
64