А. М. Туробов самарқанд этноним ва этноойконимлари самарқанд -2002 2 Туробов А. М. Самарқанд этноним ва этноойконимлари. Монография


Этноним ва этноойконимларнинг луғавий -



Download 1,32 Mb.
bet6/27
Sana21.02.2022
Hajmi1,32 Mb.
#33876
TuriМонография
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27
Bog'liq
Туробов А. monografiyaси

2.1. Этноним ва этноойконимларнинг луғавий -
маъновий хусусиятлари
Тил луғат таркиби ва унинг луғавий бойликларини тад -
қиқ қилиш билан боғлиқ муайян қийинчиликлар бор. Бу ав-
вало , луғавий материални маълум тизимга солишнинг му-
раккаблигидир .
Лексикада системалилик тилнинг бошқа соҳаларида -
гидек кўзга ташланиб турмайди . Лекин лексиканинг ҳам ўз
тизими ва бу тизимнинг бирликлари мавжуд . Булар ўзбек
тилидаги кенг истеъмол сўзлар , профессионал лексика ,
68
диалектал сўзлар, истеъмолдан чиққан сўзлар, илмий тер -
минология, жаргонлар , фразеология , атоқли отлар тизими -
дир. Ана шу тизимда атоқли отлар , жумладан этнонимия
муҳим ўрин тутади .
« Баъзи адабиётларда қайд этилишича , тилнинг система -
лилиги икки ҳолатда: 1) ўзаро алоқадор бўлган тил
ҳодисалари йиғиндисида ва 2) ўзаро ички боғлиқлик кучига
эга бўлган мувофиқлик қонуниятларида ёрқин кўринади »
(24:117).
Луғат бойлигининг бир қисмини ташкил этувчи этно -
нимлар орасидаги ўзаро муайян алоқадорлик , бунга хос
қонуниятлар шу асосда юзага келувчи тизимлилик тилнинг
ички тараққиёт қонунларига ва ташқи омилларнинг таъси -

рида
юзага
келадиган
кучларга
таянади .
Булар

қуйидагилар :
1) сўзларнинг ясалиш имкониятлари, турли этноним-
ларнинг ўзаро муносабати ва уларнинг маълум луғавий-
маъновий гуруҳларга бирлаша олиш кучи ;
2) сўзларнинг ўзаро маъно муносабатлари билан боғлиқ
кучлар;
3) сўзларнинг нутқда ўзаро қўшила олиш , боғлана олиш
ва ёнма- ён кела олиш кучи ;
4) сўзларнинг услубий талабларга кўра маълум
гуруҳларга мослаша олиш кучи (139:7-8).
Тилдаги сўзларни мана шу асосда тасниф қилиш тил -
шуносликда сўзларнинг мавзуий гуруҳлари ёки сўзларнинг
тематик қаторлари деб номланган (24:118-125).
Ана шу назарий фикрларга асосланган ҳолда этноним -
ларни мавзуий гуруҳларга ажратиш, этнонимларни улар -


69
нинг маъноси ва номинацион вазифасига кўра ўхшаш
қаторларга жамлашни кўзда тутади . Демак , этнонимлар-
нинг мавзуий қаторлари деганда бир умумий мавзу, ғоя ат-
рофида бирлашган этнонимларни муайян гуруҳларга жам -
лаш тушунилади.
Этнонимларни мавзуий қаторларга жамлаш тилнинг ич -
ки қонуниятларидан келиб чиққан ҳолда эмас , балки
кўпроқ ташқи, яъни нолингвистик белгилар асосида амалга
оширилади.
Мавзуий гуруҳлар атамаси ушбу ишда икки тушунчани
англатади. Биринчидан , этнонимларни тасниф қилишнинг
лисоний усулларидан бирини , иккинчидан , ушбу усулда
тасниф қилинган тил материалларининг этнонимик гуруҳ -
ларини билдиради. Мавзуий гуруҳлар , аввало , илмий лисо -
ний усулдир . Бу усул ёрдамида белгиланувчи этнонимик
гуруҳларни тил материали беради. Этнонимларнинг мавзу-
ий гуруҳларга ажралиши , мавзуий гуруҳларнинг сони, бой -
лиги тил материалига алоқадор . Этнонимларнинг мавзуий
гуруҳлари кўпгина тилларда учрайди , улар учун умумий-
дир.
Ҳар бир халқнинг ижтимоий- сиёсий ҳаёти , хўжалиги ,
ижтимоий- маданий турмуши, диний қарашларига оид
маълумотлар этнонимнинг мавзуий гуруҳларида равшан
ифодаланади . Демак , этнонимларни луғавий -маъновий
жиҳатдан мавзуий гуруҳларга ажратиб тадқиқ қилиш тил -
нинг халқ ҳаёти билан боғлиқ хусусиятларини ҳам намо -
йиш қилишга имкон беради . Шу жиҳатдан мавзуий тасниф
усули лингвосоциологик қимматга эгадир (24:121). Мавзу -
ий тасниф асосида этнонимларнинг ва улардан шаклланган
70
этноойконимларнинг луғавий -маъновий хусусиятлари ой -
динлашади.
Самарқанд вилояти ҳудудида асримиз бошида 70 дан
ортиқ катта -кичик ўзбек уруғ - қабила вакиллари яшаган -
ликлари ҳақида маълумотлар бор (51:93, 127:32). Бу манба -
ларда минг , қирқ, жалойир, саройқўнғирот , найман,
қипчоқ, қозоқ, қалмоқ, қатағон , кенагас, ўроқли , қиёт ,
қанғли, ўрай, қушчи , чуют, чибит , арлот , манғит , қовчин ,
буркут, тупалас , турк, уклан , туркман, дўрмон, митан , уй -
шун , қирғиз, бадай, татар , еттиуруғ , ширин, ургун, олчин ,
ёбу, ўғлон, барлос , жоми, чиғатой, қарапчи , хитой , бўстон,
қарлуқ , арғун , уймовут, қишлиқ, журат, чимбой /жомбой /,
қора тушулуб , қурлас ўйрот , баҳрин, тама , мўғал, бурлоқ ,
қорақалпоқ, авар , алон , араб, бадай, болғали , тўхси, болта -
ли, кулон , уйирувчи, мисит , чандир каби қабила ва уруғ
номлари эслатилади . Буларнинг деярли барчаси Самарқанд
вилояти этноойконимларида ўз аксини топган. Санаб
ўтилган этнонимлардан ташқари , кўпгина бошқа хил апел-
лятивлардан ясалган жой номлари ҳам мавжуд . Этнонимлар
луғавий -маъновий маъносига , ясалиш муносабатига , объ-
ектни қандай ифода этиши ва нутқда реаллашиш ҳолатига
кўра фарқланади . Шунга кўра, этнонимлар маъносининг
вужудга келишида турли омиллар база бўлиб хизмат
қилади. Этнонимларнинг шаклланишида лисоний ва ноли -
соний омиллар муҳим роль ўйнайди . Этнонимларни
ҳозирги тил жиҳатидан луғавий - маъновий хусусиятларига
биноан қуйидаги гуруҳларга ажратиб таҳлил қилиш
мақсадга мувофиқ :
1. Лисоний омиллар асосида шаклланган этнонимлар.
71
2. Нолисоний омиллар асосида шаклланган этнонимлар.

Download 1,32 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   27




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish