|
2.1.1. Лисоний омиллар асосида шаклланган
этнонимлар
Лисоний омилларга асосланган этнонимлар луғавий -
маъновий хусусиятларига кўра икки хил бўлади:
а) турдош сўз- апеллятивлардан ташкил топган этно -
нимлар;
б ) атоқли от -апеллятивлардан шаклланган этнонимлар;
I. Турдош сўз -апеллятивлар асосида шаклланган эт-
ноним ва этноойконимлар. Бундай этнонимлар ўзининг
бой ва турли – туман маъносига эгадир . Этноойконимлар-
нинг шаклланишида иштирок этган этнонимлар қуйидаги
маъно ва тушунчаларни ифодалашга хизмат қилади:
1.Ранг-сифат билдирувчи этнонимлар ва улардан
шаклланган этноойконимлар . Маълумки , табиат ранг ва
буёқларга ниҳоятда бой: оқ, қора, қизил , сариқ, кўк , яшил ,
пушти ва бошқалар. Тил луғат бойлигидаги мана шу каби
ранг атамалари асосида этнонимлар ҳам вужудга келган .
Этнонимларнинг ранг-тус билдирувчи сўзлар асосида
пайдо бўлишининг моҳияти ҳақида К .Шониёзов шундай
ёзади: « Қадимги даврларда Олтой ва Жанубий Сибирда
яшаган туркий қабилалар шимол, жануб , шарқ , ғарбни
ранглар номи билан атаганлар. Қора ранг шимолни , қизил
ранг жанубни , кўк ранг ғарбни , оқ ранг шарқни , сариқ ранг
марказни ифодалаган. Маълум бир қабила иттифоқида
бўлган кишиларнинг томонларга қараб жойлашиши одат
тусига кириб вақт ўтиши билан томон номлари ранг номла-
72
ри этноним бўлиб қолган » (148:145-146). Самарқанд вилоя -
ти топонимлари таркибида оқ , қора, кўк , қизил , сариқ
сўзлари билан алоқадор 48 та этноойконимлар мавжуд
(161:202).
Бу
К. Шониёзов
фикрининг
тўғрилигини
тасдиқлайди.
Жой номлари сирасида қизил, сариқ, кўк , янги , оқ, қора
сўзлари бир хил даражада қўлланилмайди. Фактлар
кўрсатадики, оқ , қора сўзларининг қўлланиш миқдори анча
кўп. Этноним сифатида ишлатилувчи ва этноойконимлар
таркибида келувчи оқ , қора, сариқ, қизил, кўк , янги
сўзлари ҳақида турли хил фикрлар мавжуд.
А . Н. Кононов оқ ва қора сўзларининг жуғрофий атама-
лар таркибидаги семантикаси ҳақида фикр билдириб, у оқ
сўзи оқмоқ феъли билан алоқадор деган фикрни айтади
(77:83-85).
Р . Мусин тадқиқотига кўра , «Табиатда юзлаб минерал -
лар ва жинслар оқ рангга эга . Бироқ Оқтош Актаси номи
билан аталган бўлса, у ерда кварц борлигини кўрсатади .
Шу билан бирга фақат кварцни эмас , таркибида қўрғошин ,
олтин ва бошқалар бўлган рудани , анча бой , саноат
аҳамиятига эга бўлган кон мавжудлигига ишора қилади
(93:16). Бундай далиллар Э. Бегматов томонидан ҳам тилга
олинган (29:6-7).
Қора сўзи кўпчилик олимлар таъкидлаганидек , у
баландроқ жой ; текисликдаги кичик баландлик , дўнг жой ,
кичик тепа ; ёнидаги бошқа дўнгликдан вертикал кўлами
жиҳатидан фарқлигини билдирувчи; ер, ер ости, булоқ, да -
рё; улуғ, буюк , қудратли , кучли, катта маъноларини ифода -
лайди (98:248-250).
73
Этнонимни ифодаловчи сариқ ранг шарқда подшолар
оиласига мансуб юқори табақа оқсуяк кишиларга нисбатан
ишлатилиши
тўғрисида
фикр
билдирилади (11:309).
Н .А .Баскаков қирғиз этноними ҳақида қизиқарли фикрлар-
ни келтириб, ушбу ном таркибида қизил сўзини топади ва
уларни жануб ўғизлари деб изоҳлайди (21:92-93). Баъзи
тадқиқотчилар этноним сифатида ишлатилувчи кўк сўзини
изоҳлар экан, уни «ўрмонли турклар » деб талқин этишади
(79:44).
Самарқанд вилоятида оқ, қора , сариқ, кўк , қизил , янги
сўзларини қўшиш орқали ясалган жой номларининг
луғавий -маъновий гуруҳлари турли -тумандир.
а) Аҳоли пунктлари турини билдирувчи қўрғон ,
қишлоқ, овул, гузар , маҳалла сўзлари билан келган оқ ,
қора, сариқ, кўк , қизил, янги сўзлари ранг маъносини ифо -
даламайди:
Кўкдала,
Кўкгумбаз,
Оқбош,
Оқбўйра,
Оқманғит, Оқмановул, Қоракент , Қорагузар , Қорақишлоқ .
Бу хил жой номларида объектнинг ҳажм, миқдор , кўриниш,
тузилиши , қарашлилик , қандай тоифа кишилар томонидан
яратилиши ва кимларга хизмат қилиши қатор табиий ҳамда
ижтимоий- социал белгилар номланишга мезон қилиб олин -
ган (100:43);
б ) Сувлик турини билдирувчи дарё , сув, ариқ, булоқ
каби сўзлар билан бирга келган ранг билдирувчи лексема -
лар ўзига хос маъноларни ифодалайди . Улар қор сувлари
билан тўйиниш , оқим тезлиги, оқмоқ феъли , оқиш, қизғиш,
яшил, тоғ бағридан бошланадиган маъноларини билдиради:
Оқдарё, Қорадарё каби;
74
в ) Ер юза тузилиши турларини билдирувчи тепа , жар ,
қум, тош , мула сўзлари билан бирга келган ранг билдирув -
чи сўзлар билан ясалган жой номлари мавжуд : Оқтепа ,
Оқтош, Кўктепа , Кўкжар, Қоратош, Қорабайир кабилар. Бу
номлар рельеф турлари ва табиатини , табиий шароитини
ифодалайди;
г ) Ранг -сифат билдирувчи сўзлар этнонимлар билан
бирга келади ва бир этноойконимни ҳосил қилади. Улар -
нинг шаклланишида икки ҳолатни кўрамиз. Биринчидан ,
этнонимларда қалпоқ , тўн, чакмон сўзлари иштирок этади .
Этник бирликлар номланишида уларнинг кийимлари назар-
да тутилган: Қорақалпоқ , Қорачакмон , Кўктўнли кабилар .
Бу этнонимлардан қишлоқлар номи юзага келган . Номла -
нишда қишлоқ аҳолисининг қайси уруққа мансублиги
эътиборга олинган. Иккинчидан , ранг-тус билдирувчи
сўзлар ўзбек қабила - уруғлари номи билан биргаликда эт -
нонимлар
ясалган:
оқманғит,
оқчелак,
оқтепамитан ,
оқчурагаси, оққовун , оққўйли, кўкқарға, янгибаҳрин,
янгиоқчоб ,
янгисаройқўрғон ,
янгиқиёт,
қизилқулоқ,
қорабоғ , қоракесак , қоракисса , қораманғит, қорамўйин ,
қоранайман, қорапичоқ , қорасийроқ, қоратери, қоратухум ,
қораунас,
қораупа,
қорахон ,
қорача ,
қораянтоқ ,
қорақасмоқ, қорақипчоқ, қорақўйли , қорагуппа , қораман
кабилар.
Санаб ўтилган этнонимларнинг кўпчилиги этноойко-
нимлар ясаш учун асос бўлган . Қуйида улар таҳлил
қилинади :
Оқманғит – Пастдарғом туманидаги қишлоқ Манғит
қабиласининг оқманғит , тўқманғит, қораманғит, чолманғит ,
75
олатўн уруғлари мавжуд . Қишлоқ аҳолининг этник бўлини -
шига кўра номланган. Пастдарғом туманида Қораманғит
ойконими бор .
Қорахон – Пахтачи, Иштихон туманларидаги қишлоқ .
Кўлобда яшовчи арабларнинг шолбоф уруғи тармоғи –
қорахони (74:113-151). Зарафшон водийси оққипчоқлари -
нинг жағалтой уруғига қарашли уч тармоқнинг бири
қорахон (147: 123-129).
Қадимги туркий атама бўлган қорахон этнонимдир. Ас -
лида Қорахон 927-1212 йилларда Шарқий Туркистонда
ташкил бўлиб , сўнг Мовароуннаҳрдаги ўлкаларни ҳам
ўзига бўйсундирган турк давлатининг бошлиғи , асл исми
Абдукарим Сотуқ Буғрохон бўлган Ана шу қорахоний ди-
настиясига тобе бўлиб , кейинчалик қарлуқлар, хўжа ва
эшонлар
ўртасидаги уруғ ёки табақа номига айланган .
Қорахонларни қорахонийлар даври (X-XII асрлар ) уруғ -
қабилаларининг авлод -аждодлари дейиш мумкин (98:255).
Иштихон туманида Учқарамон қишлоғи мавжуд . Этноним -
ни таъбирлашда ҳар хиллик мавжуд . «Қараманлар ўзбеклар
таркибига ҳам кирган . Шу билан қайроғоч дарахтининг бир
турини Хоразмда қараман / қора эман / дейишади» (163:167).
Ушбу
фикрдаги
қараман- этноним
деган
мулоҳазага
қўшилса бўлади . Чунки республикамизда Қораманқалъа ,
Қараман , Озарбайжон, Туркманистон, Қирғизистонда шун -
дай жой номлари мавжуд . Қараман энг қадимги қабила –
уруғ номидир. Улар қипчоқ ва ўғуз қабилалари таркибига
кирган ҳамда XIX аср охири ва XX аср бошларида Фарғона
водийсига келиб ўрнашганлар (49:74).
76
Қараман этноними қара ва ман қисмларидан иборат.
Бунда қара сўзи « белги , ҳолат, нуфуз , миқдор , тўда, йиғин ,
кўп» маъноларини ифодалайди . Ман қисми киши , одам
маъноларини билдиради . Худди шу маъноси дўрман, най -
ман, куман, туркман каби этнонимларда ҳам мавжуд
(46:494).
Турк хоқонлиги парчалангандан сўнг VI-XI асрларда
республикамиз ҳудудига келган қараманларнинг этник но -
мини билдирувчи сўз жой номларида сақланиб қолган . Бу
этноним у аҳолининг қайси қабила ё уруққа мансублигини
билдирса, иккинчидан , уларнинг яшаган жой номи ҳисоб -
ланади. Демак , қадимий туркий ном қараманни ҳозирги
қаҳрамон сўзига нисбат бериш тўғри эмас . Чунки унинг
кечмиши бошқа маънода эканлигини унутмаслик лозим .
Хуллас , этноойконимлар таркибидаги ранг- тус билди -
рувчи сўзлар турли -туман маъноларга эга бўлиб , уларни
ойдинлаштириш орқали этнонимлар, улар орқали эса этно -
топонимларнинг лексик ва семантик хусусиятларини ба -
тафсил ёритишга имкон туғилади .
Do'stlaringiz bilan baham: |
