А. М. Туробов самарқанд этноним ва этноойконимлари самарқанд -2002 2 Туробов А. М. Самарқанд этноним ва этноойконимлари. Монография

4. Ҳажм- ўлчов билдирувчи этноойконимлар. Бундай
этноойконимлар таркибида жойнинг ҳажми , ўлчови каби
белгиларни ифода этадиган сўзлар иштирок этади : катта ,
кичик, кенг , тор , узун , чуқур, йирик , майда каби . Бу хил эт -
ноойконимлар ўз хусусиятларига кўра турли хил маънолар -
ни ифодалайди :
1) ҳажми , ўлчами нисбатан ортиқ , улкан уруғ номи
маъносини билдирувчи этнонимлар ва улар асосида шакл -
ланган этноойконимлар : Каттаараб , Каттакўрпа, Каттаминг ,

Каттапўлатчи,
Каттатурк,
Каттаўроқли,
Каттақора ,

Каттақораянтоқ, Каттанайманча , Каттапўлат кабилар;
2) ҳажми , ўлчами нисбатан катта бўлмаган уруғ номи
маъносини билдирувчи этнонимлар ва улардан шаклланган

80
этноойконимлар: Кичикминг , Кичикмундиён , Кичикнай -
манча , Кичикназар , Майдапўлатчи каби;
3) чўзиқ , баланд, новча, тезда тугамайдиган давомли ,
узоқ, маъносини англатувчи этнонимлар ва улардан шакл -
ланган этноойконимлар : Узун, Узунқишлоқ , Узунли, Узун -
овул, Узунбўз кабилар.
Юқорида қайд этилган маънолар халқ этимологиясидир .
Узунқипчоқларга оид этноним. У Тайлоқ , Ургут туманла -
ридаги Узун , Нарпай , Оқдарё, Ургут , Самарқанд туманла -
ридаги Узунқишлоқ, Нарпай туманидаги Узунли, Жомбой
туманидаги Узуновул, Каттақўрғон туманидаги Узунбўз
қишлоқларининг номлари ана шу этноним билан алоқадор.
Узун этноними Зарафшон қипчоқлари, қозоқ қипчоқла -
рининг ўртажуз , таркибида қайд этилган. (41:75). Баъзи
ишларда Фарғона қипчоқларининг узун деган уруғи мав -
жудлиги қайд этилади (49:74).
Аслида узун чорвадорлар тамғаси номи бўлиб , уни
ҳайвоннинг олд ва орқа оёғига , ёки сағрисига қўйишган.
Молларнинг олдинги оёғига тамға босган уруғ узун деб
номланган (147:153).
Бундан ташқари, Қўнғиротлар қўштамғали бўлимига
қарашли банди кучук уруғининг кўса , узун , бешоғоч, бой -
ботир, жовуб , дамғорин, галамулла, хўжа шахобчалари
мавжуд . Ана шу этнонимлар аксарияти ойконимларга
ўтган.
Хуллас , ҳажм- ўлчов билдирувчи этнонимлар турли -

туман
маъноларни
ифодалайди .
Турдош
лексика

/апеллятив/лар асосида шаклланган этнонимлар ранг -
сифат, миқдор , объектнинг ўрни ва ҳажмини билдиради ва

улар
Самарқанд
81
вилояти
этноойконимларида

муҳрлангандир.
б ) Атоқли от апеллятивлардан ясалган этноойко -
нимлар. Антропонимларга кишилар исми, фамилияси , ота -
сининг исми ва тахаллуси , лақаблари киради. Киши исмла -
ри ва фамилиялари , лақаб ва тахаллуслари орқали маълум
бир гуруҳ ва қавм аталиш ҳоллари мавжуд . Улардан ясал -
ган тураржой номлари антропоойконимлар деб юритилади.
Масалан, Жомбой туманида Назар номли қишлоқ бор . На -
зар – шу гуруҳ асосчисининг номи . Ўзбекларнинг қатағон
уруғининг кичик тўпи номи назартўпи деб аталади .
Қишлоқ ана шу этник гуруҳ номи билан аталган (161:94).
Антропоойконимлар жуда узоқ тарихий давр маҳсули
бўлиб, уларнинг вужудга келиши ҳам анча қадимий сана -
лади. Бу турдаги топонимлар жамиятда синфларнинг пайдо
бўлиши, қулдорлик тузумининг юзага келиши билан ярати -
ла бошланган . Хусусий мулкчиликка асосланган феодализм
жамиятининг шаклланиши натижасида бундай номлар яна -
да кўпайди . Ернинг ҳар бир парчаси кимнингдир хусусий
мулки бўлган бир пайтда , табиийки , унинг эгасининг номи
асосий фарқловчи белгига айланган (104:30).
Натижада , жойлар катта ер эгалари феодаллар , уруғ ва
қавм бошлиқлари , маҳаллий ҳукмронлар номи билан атала -
диган бўлади .
Вилоятимиз бўйича тўпланган материаллар шуни кўр-
сатадики , ўтмишда кишининг атоқли отлари жой номига
айланиши турли хил усулларда юзага келгандир. Уларнинг
энг муҳим типлари қуйидагилардан иборат :

82