A k a d e m I ya r. X. Dushanov y. A. Farfiyev

Ularga quyidagilar kiradi:  
– tintuv o‘tkazishga tayyorgarlik ko‘rish;  
– tintuv o‘tkazilayotgan joydagi vaziyatni maqsadli kuzatish va 
to‘g‘ri tahlil qilish; 
– tintilayotgan shaxsning xatti-harakatini kuzatish va hokazo.  
Tintuvning ijobiy yoki salbiy natijalari juda ko‘p hollarda ushbu 
tergov harakatiga lozim darajada tayyorgarlik ko‘rilishiga bog‘liq. 
Tintuvga yaxshi tayyorgarlik ko‘rish ushbu harakatning o‘z vaqtida 
boshlanishi, rejali o‘tkazilishi, ishtirokchilarda muvaffaqiyatga bo‘lgan 
ishonchni ta’minlaydi. Yomon tayyorgarlik ko‘rish tasodifiy, tartibsiz 
izlovlarga, tintuv o‘tkazayotgan shaxslar harakatining nomuvofiqligiga va 
oxir oqibatda muvaffaqiyatga ishonchsizlik hissi paydo bo‘lishiga olib 
kelishi  mumkin.  V. L. Vasilyevning  yozishicha,  tergovchi  tintuvga 

---

 229 
tayyorgarlik qilayotganida quyidagi savollarga javob topishi tavsiya 
etiladi: 
1) nimani izlash kerak, qidirilayotgan narsa qanday ko‘rinishga ega 
(shakli, rangi, hidi va h.k.); 
2) qidirilayotgan obyekt nima; obyektning maydoni, relyefi, tuzilishi, 
xonalari, eshiklari va derazalarining soni hamda joylashuvi, mebel va 
uning joylashuvi va hokazo; 
3) obyektda tintuv o‘tkazilayotgan paytda tintilayotgan shaxsdan 
boshqa yana kim bo‘lishi mumkin; 
4) obyektning sun’iy va tabiiy yoritilishi qanday; 
5) obyektda telefon va boshqa aloqa vositalari (ratsiya, qo‘ng‘iroq, 
selektor va sh.k.) bormi; 
6) qidirilayotgan narsalar qayerda bo‘lishi mumkin; 
7) kim tintuv o‘tkazadi; 
8) qanday texnik vositalar va materiallarni  olish kerak; 
9) tintuvni qachon o‘tkazgan ma’qul; 
10) tintuv qancha davom etishi mumkin; 
11) tintilayotgan obyekt chizmasi va unda tintuv o‘tkazish tartibini, 
har bir mansabdor shaxs uchun vazifalarni aniq taqsimlagan holda tuzish; 
12) shohidlarni tanlash masalasini oldindan o‘ylab ko‘rish; 
13) tergov bo‘linmasi bilan aloqa usullarini (telefon, radio, selektor) 
nazarda tutish kerak. 
Tergovchi yuqorida keltirilgan savollarga tintuv o‘tkazilguncha 
qanchalik batafsil javob bersa, tintuv o‘tkazish paytida kutilmagan holat-
lar shunchalik kam va uning muvaffaqiyatli o‘tishi uchun imkoniyat 
shunchalik ko‘p bo‘ladi. 
Kuzatuv tintuv o‘tkazilayotgan obyektlardan tashqari, hayvonlar va 
qushlarning xatti-harakatini ham qamrab olishi mumkin. Ular ko‘pincha 
yashiringan inson yoki yashirilgan ashyolar qayerda ekanligidan xabar 
beradi. Ma’lumki, uy hayvonlarining ko‘pchiligi murdani sezib 
bezovtalanib qoladi, itlar ularning hududida begona odam bo‘lganida 
asabiylashadilar va hokazo. 
Muayyan ish bilan band bo‘lgan insonning ko‘pgina xato va 
kamchiliklari tashqaridan ko‘proq sezilishini nazarda tutish lozim. O‘zini 
o‘zi nazorat qilish ruhiy harakat sifatida boshqa shaxsning faoliyatini 
nazorat qilishga qaraganda qiyinroq vazifa ekanligi bilan bog‘liq. Shu 
bois tintuv o‘tkazilayotganida qidirayotgan shaxsning kamchiliklarini 
qayd etadigan va ularni birovga sezdirmay, masalan, qidirayotgan 
shaxsga yaqinlashib, sezdirmasdan, ilgaridan kelishilgan usulda bildira-

---

 230 
digan, qo‘shimcha tekshirish kerak bo‘lgan narsaga e’tiborini qaratadigan 
(qutini sug‘uradigan, eshigini ochadigan va h.k.) tashqi kuzatuvchiga ega 
bo‘lgan ma’qul. 
Tintuv samarasi tergovchida maqsadga qaratilgan harakat va barqaror 
diqqat bo‘lishini taqozo etadi. Diqqat deganda, psixologiyada ongning 
shaxs uchun ahamiyatga ega bo‘lgan muayyan obyektga qaratilganligi 
tushuniladi. Tintuv vaqtida diqqat ixtiyoriy, irodaviy xususiyatga ega 
bo‘ladi, tergovchi undan ko‘zlangan maqsadga erishish uchun foydalan-
gani bois, diqqatini saqlab qolish va boshqa ta’sir manbalariga chalg‘i-
maslik uchun jamlashga muayyan darajada harakat qiladi. 
Diqqatni barqaror holda uzoq vaqt saqlashning ma’lum qiyinchilik-
lari mavjud. Izlash ishlarining o‘ziga xos xususiyati, chalg‘ituvchi 
omillarning mavjudligi asta-sekin charchoq yig‘ilishiga, jumladan diqqat 
chalg‘ishiga olib keladi. Shu bois tintuv uzoq cho‘zilgan va qiyin kechgan 
hollarda muayyan vaqt oralig‘ida qisqa muddatli tanaffuslar qilgan 
ma’qul. Biroq tintuv jarayonida chalg‘imaslik, belgilangan aniq rejaga 
rioya etish muhim. Tintuv ishtirokchilari vaqti-vaqti bilan izlov ishining 
xususiyatini o‘zgartirib turishlari maqsadga muvofiq bo‘ladi (masalan, 
tergovchi ayblanuvchining shaxsiy yozuvlarini ko‘zdan kechirgandan 
keyin mebel narsalari orasida mavjud bo‘lishi mumkin bo‘lgan yashirin 
joylarni izlashga o‘tishi va h.k.)
1
. 
Tintuv o‘tkazuvchi shaxslar jinoyatchilar maxfiy va turli buyumlar 
saqlanadigan joylar tayyorlashda ba’zan bir qator psixologik omillarni 
inobatga olishlarini nazarda tutishlari kerak. Ularga quyidagilarni kiritish 
mumkin: 
1) charchash va avtomatizm omillari paydo bo‘lishini hisobga olish. 
Masalan, qidirilayotgan hujjatni ko‘pincha kitob javonining o‘rtasida 
turgan kitob ichiga qo‘yadilar. Bunda kitoblar javonning u yoki bu 
chekkasidan boshlab ko‘zdan kechirilishi, javon o‘rtasiga borganda esa 
muayyan avtomatizm, charchoq paydo bo‘lishi, tergovchi kitobning har 
bir betini varaqlamasligiga umid qilinadi; 
2) hazar qilishni nazarda tutish (yashirilayotgan narsalar go‘ng ichiga 
ko‘miladi, hojatxonaga tushiriladi va h.k.); 
3) tergovchining odobi va boshqa olijanobliklariga umid qilinadi 
(obyektlar og‘ir bemor shaxsning krovatiga, go‘dak krovatiga, yaqin 
qarindoshlarining qabriga yashiriladi va h.k.); 
                                         
1
 Qarang: Ратинов  А. Р. Судебная  психология  для  следователей. – М., 
1987. – С. 229.
 

---

 231 
4) narsani yashirishda atayin beparvolikka yo‘l qo‘yiladi (yuzada 
qoldiriladi); 
5) boshqa maxfiy joylar yasash orqali e’tibor chalg‘itiladi. Bunda 
birinchi bo‘m-bo‘sh maxfiy joy topilganida qolgan xuddi shunday maxfiy 
joylar ko‘zdan kechirilmasligiga umid qilinadi; 
6) qidirilayotgan obyektni olib qayta yashirish uchun e’tiborni 
chalg‘itish maqsadida tintuv vaqtida nizo keltirib chiqarishga umid 
qilinadi. 
Sanab o‘tilganlarni sinchiklab tahlil qilish tergovchiga tintuv o‘tka-
zish vazifalarining birinchi qismini – tintilayotgan shaxsning harakatlarini 
fikran bilib olish masalasini muvaffaqiyatli hal qilishga olib keladi
1
. 
Tintuv o‘tkazish uchun har bir buyumning mohiyatini, vazifasini 
yaxshiroq biladigan, buyumning vazifasidan og‘ishlarni sezadigan, uning 
xususiyatlarini aniqlay oladigan mutaxassislarni jalb qilish zarur. 
Masalan, adabiyotlarda tintuvda ishtirok etish uchun duradgor, quruvchi 
va santexnik taklif etilganligi bois maxfiy joy topilgan tintuv misoli 
keltiriladi. Tergovchining obyektlarni idrok etishi ushbu obyektlarning 
mutaxassislar tomonidan idrok etilishi bilan to‘ldirilgan. Ular u yoki bu 
ta’mirlash qancha vaqt ilgari va qaysi maqsadda o‘tkazilganligini 
aniqlashga yordam berganlar, obyektlarning qismlari aslida qanday 
nisbatda bo‘lganligini aniqlaganlar va hokazo. 
Tintuv o‘tkazishda vaziyatni idrok qilish uchun tintuv o‘tkazilayot-
gan kvartirada shaxs odatda foydalanadigan yoritishga qaraganda 
yaxshiroq sharoit yaratadigan yoritish moslamasi o‘rnatilgani ma’qul. Bu 
hol odatdagi yoritishdan tintilayotgan shaxs obyektni yashirayotganida 
ko‘rmagan belgi va izlarni aniqlashga imkon beradi. 
Tergovchining tintuv o‘tkazishdagi faoliyati quyidagi psixologik 
tuzilishdan iborat: 
1) kerakli axborotlarni yig‘ish; 
2) yashiruvchining xayoliy modelini tuzish; 
3) oldiga qo‘yilgan qidiruv tusmollarini idrok qilish. 
Tintuv o‘tkazishda turli obyektlar axborot manbai bo‘lib xizmat 
qilishi mumkin. Masalan 
– tintuv o‘tkazilayotgan xona; 
– alohida buyumlarning joylashishi; 
– tintuv o‘tkazilayotgan shaxsning  xulqi; 
– qush va hayvonlarning o‘zini tutishi. 
                                         
1
 Qarang: Дулов А. В. Судебная психология. – Минск, 1975. – С. 347.
 

---

 232 
Tintuv o‘tkazilayotgan xonadagi vaziyat gumon qilinuvchi shaxsning 
qanday xususiyatlarga ega ekanligini o‘zida aks ettiradi. Masalan, uning 
ijtimoiy mavqe, madaniyat darajasi, didi, ehtiyojlari, qarashlari, qiziqish-
lari, moyilligi, xarakterning belgilari va hokazo. 
Tintilayotgan xonadagi predmetlarning joylashishi ham axborot 
manbai bo‘lishi mumkin. Biz hayotda tipik holatlar to‘g‘risidagi alohida 
steriotiplarni qoidaga ko‘ra qo‘llaymiz. Masalan, u yoki bu kategoriya-
larda kishilar xonadonidagi predmetlar soni, rassom, olimlar, sportchilar, 
musiqashunoslar, shahar va qishloqda yashovchilar va bu to‘la oqlangan. 
Shuning uchun ham gumonlanuvchi xonadonda uning moddiy holatiga 
yoki yashash tarziga, qiziqishlariga to‘g‘ri kelmaydigan predmetlarning 
topilishi tergovchining diqqat va e’tiborini o‘ziga tortishi albatta tabiiydir. 
Yashirilgan joy to‘g‘risida eng zo‘r manba gumonlanuvchining tintuv 
o‘tkazilayotgan vaqtdagi xulq-atvori va reaksiyasi hisoblanadi. Gumondor 
shaxs holati qidirilayotgan obyekt qayerda joylashganligini aniqlashda 
indikator bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Shuni unutmaslik kerakki, tintuv 
juda kuchli xavotirga olib keluvchi kuch hisoblanadi, shaxsda kuchli 
emotsional holatni yuzaga keltiradi, natijada uning reaksiyasi va xulq-
atvori ham to‘liq o‘zgaradi. Ma’lumki, inson reaksiyasi ixtiyoriy va 
ixtiyorsiz turlarga bo‘linadi. Ixtiyorsiz reaksiya boshqarilmaydi va 
quyidagilarda namoyon bo‘ladi: yuzning oqarib ketishi, qizarishi, 
qo‘lning qaltirashi, tez-tez nafas olish, terlab ketish, ovozining o‘zgarishi, 
harakat yo‘nalishining buzilishi, duduqlanishi va boshqalar. Ushbu qayd 
etilgan belgilarning tintuv o‘tkazilayotgan shaxsda kuzatilishi tergov-
chining qidirilayotgan obyektga yaqinlashayotganini bildiradi.  
Tergov amaliyotida shunday holatlar kuzatilganki, qush va uy 
hayvonlarning harakatlari murakkab va chigal jinoyatlarni ochishda katta 
yordam bergan. 
Jinoyatchilar ko‘pchilik holatlarda tintuv o‘tkazilishini oldindan 
biladilar va shuning uchun ham jinoyat qurolini, predmetlarni, jinoiy yo‘l 
bilan topilgan qimmatbaho narsalarni ishonchli joylarga yashirishga 
harakat qiladilar. Tergovchi  qidirilayotgan buyumni topish uchun 
yashiruvchi shaxsning psixologiyasiga kirishi lozim. Yashiruvchi shaxs 
psixologiyasining mohiyati tintuv o‘tkazayotgan shaxs yashirilgan 
buyumlarga yetib bormasligi sharoitini yaratishdan iborat bo‘ladi. Ushbu 
maqsad uchta o‘zaro bog‘liq vazifalarni hal qilishga, ya’ni maqsadga 
erishishga sharoit tug‘diradi. 
Yashiruvchining predmet va obyektlarni yashirishda hal qiladigan 
vazifalari. 

---

 233 
– yashirish joyini tanlash; 
– yashirish joyini niqoblash; 
– tintuv va uni kuzatuv  jarayonidagi xatti-harakati va xulqi yo‘nali-
shini tanlash. 
Ko‘pchilik hollarda yashirish joyini tanlash jinoyatchining yashash 
sharoiti, masalan, uydagi xonalar, ularning soni, dala hovlisi, transportlar 
soni va boshqalar bilan chegaralanadi. Bundan kelib chiqadiki, bunday 
sharoitning ko‘pligi jinoyatdan qo‘lga kiritilgan buyumni yashirish joyini 
tanlash imkonini yaratadi. Bundan tashqari, yashirish joyini tanlashga 
alohida subyektiv omillar ham ta’sir qiladi. 
Yashirish joyini tanlashga ta’sir qiluvchi subyektiv omillar: 
– jinsi va yoshi; 
– professional bilimi va qobiliyati; 
– qiziqishi va mashg‘uloti; 
– yashirilayotgan obyektga nisbatan shaxsning munosabati; 
– harakatli belgilari; 
– madaniy va intellektual darajasi. 
Erkaklardagi maxsus qiziqishlar, ya’ni bilimi, qobiliyati, texnik 
bilimlari elektr asbob-uskunalar korpusida, ayollardagi esa ko‘pchilik 
hollarda kundalik ehtiyoj predmetlari orasida, shuningdek, oziq-ovqat 
mahsulotlari va tuzlangan meva-sabzavotlar ichida saqlashiga olib keladi. 
Kriminalistik va psixo-yuridik kuzatishlar shuni ko‘rsatadiki, 
yashirish joyini va usulini aniqlashga kasbiy bilim va qobiliyat katta ta’sir 
qiladi. Bizga ma’lumki, kasb shaxsning ko‘p tomonlarini, masalan, uning 
qiziqishlari, yo‘nalishlari, qarashlari, bilimlari, eslash qobiliyati, kuzatuv-
chanligi va boshqa tomonlarini belgilab beradi. Shunday holat mavjudki, 
yashirilgan joy qo‘g‘irchoq qush (chuchelo) bo‘lib chiqqan, bunga sabab 
yashiruvchi shaxs ovchilik bilan shug‘ullangan, lekin o‘zi santexnik 
bo‘lib ishlagan. 
Yashirilayotgan obyektga  nisbatan shaxsning munosabati, ya’ni 
jinoyatchi yashirilgan obyekt va qimmatbaho narsalarga hech qachon 
befarq bo‘lmaydi. Chunki yashirilgan predmet qanchalik katta miqdo-
rdagi qiymatni tashkil etsa, jinoyatchi shunchalik o‘ziga yaqin joyga 
yashiradi. Ya’ni xohlagan vaqtda uni ko‘rib turishiga imkoniyati bo‘lishi 
kerak yoki uning aksi, agar bu buyum jinoyat quroli bo‘lsa, jinoyatchi 
undan shunchalik tezroq qutulishga, ya’ni uni hech qachon ko‘rmaslikka 
harakat qiladi. 
Shuningdek, xasis va birovga ishonmaydigan inson, shu vaqtning 
o‘zida qimmatbaho narsalarni o‘ziga yaqinroq joyga yashirishga harakat 

---

 234 
qiladi, ya’ni uning daxlsizligini tekshirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. 
Qo‘rqoq va xayolparast shaxs esa bunday predmetlarni yiroqroqqa 
yashirishga harakat qiladi. 
Jinoyatchining madaniy va intellektual darajasi o‘ta muhim hisobla-
nib yuqorida qayd etilganlarning har biri bilan bevosita bog‘liq. Ularning 
madaniy va intellektual darajasining yuqoriligi tintuv o‘tkazilishini 
qiyinlashtiradi. U jins bilan bog‘liq bo‘libgina qolmay, balki kasb bilan 
ham o‘zaro bog‘liqdir. 
Jinoyatchining yashirish joylarini tayyorlashda hisobga oladigan 
psixologik omillari: 
– organ xodimining charchash vaqti; 
– organ xodimini iflos predmetlardan nari yurishi; 
– tergovchining tajribasizligi va e’tiborsizligi; 
Yuqorida ta’kidlaganimizdek, tergovchining charchog‘i uning diqqa-
tiga salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Tintuv uzoq cho‘zilgan va katta jismoniy 
zo‘riqish bilan kechgan taqdirda dam olish uchun tanaffuslar qilish zarur. 
Shuni nazarda tutish kerakki, jinoyatchilar ko‘p hollarda aynan 
tergovchining charchashiga umid qilib ish ko‘radilar.